Καθώς οι ηγέτες της ομάδας των 20 οικονομικά ισχυρών οικονομιών του πλανήτη συνεδρίαζαν στην Ουάσιγκτον λίγες μέρες μετά τις αμερικανικές προεδρικές εκλογές, και μεσούσης της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης, το γενικό συμπέρασμα των συνέδρων ήταν ότι η ανθρωπότητα πρέπει να περάσει σε μια νέα εποχή με ριζικά αλλαγμένους κανόνες του παιχνιδιού. Συμπέρασμα, επίσης, των συνέδρων ήταν ότι το 2009, όπως και το μεταπολεμικό 1945, θα αποδειχθεί χρόνος-σταθμός, που θα οδηγήσει στη ριζική αναδιάρθρωση του διεθνούς οικονομικού, και κατ’ επέκταση του πολιτικού, συστήματος.
Μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου (1989-91), η μεγάλη διαίρεση ανάμεσα στις στατικές οικονομίες του υπαρκτού σοσιαλισμού και τις αναπτυγμένες δυτικές οικονομίες έφτασε στο τέλος της με την αυτοχειρία (οικονομική και πολιτική) του σοβιετικού μπλοκ. Το νέο οικονομικό σύστημα, από τον Αγιο Φραγκίσκο ώς το Βλαδιβοστόκ (και το Πεκίνο), κινήθηκε προς την κατεύθυνση της παγκοσμιοποίησης με την πλήρη αποδοχή των παραδοχών και των κανόνων της ελεύθερης αγοράς. Η μετασοβιετική Ρωσία και, πιο σημαντικά, η κομμουνιστική Κίνα μπήκαν μπροστά στη μάχη της μεγάλης αλλαγής. Ο Ανταμ Σμιθ επανήλθε στην ενέργεια και ο Καρλ Μαρξ χρεοκόπησε. Η έννοια «παγκοσμιοποίηση» εξομοιώθηκε με το laissez faire σ’ ένα παγκόσμιο χωριό ελεύθερων συναλλαγών χωρίς τις ενοχλητικές, ρυθμιστικές παρεμβάσεις διαφόρων εθνικών κυβερνήσεων. Γενικά αποδεκτή έγινε η υπόθεση ότι η διεθνική αλληλεξάρτηση, συνοδευόμενη από ταχύτατη ανάπτυξη, θα ευνοούσε ισόρροπα όλους τους πολίτες του κόσμου ασχέτως της ταξικής ή γεωγραφικής τους προέλευσης. Για αρκετά χρόνια η συνταγή αυτή καρποφόρησε. Ρυθμοί ανάπτυξης χωρίς προηγούμενο σημειώθηκαν στις αναδυόμενες οικονομίες (π.χ., Κίνα, Ινδία, Βραζιλία, Τουρκία κ.α.) ενώ οι ήδη αναπτυγμένες οντότητες συνέχιζαν τη δράση τους με γρήγορα βήματα.
Αλλά, όπως διαπιστώσαμε αντικρίζοντας τη σημερινή παγκόσμια ύφεση, η λεγόμενη αυτορρύθμιση συνεπαγόταν σοβαρούς κινδύνους και ένα μεγάλο τίμημα: το χάσμα ανάμεσα στους λίγους υπερπλούσιους και στη μεσαία τάξη διευρύνθηκε αισθητά μέσα στα αναπτυγμένα κράτη, φτάνοντας σε εκρηκτικές τιμές ανισότητας στον τρίτο κόσμο. Δημόσια αγαθά, όπως η προστασία του περιβάλλοντος, τα έργα υποδομής, η δημόσια υγεία, η δημόσια παιδεία και γενικότερα η κοινωνική προστασία των αναξιοπαθούντων, παραμελήθηκαν από κυβερνήσεις που ασπάσθηκαν τον ρεϊγκανισμό και τον θατσερισμό. Ετσι η κατάσταση επιδεινώθηκε σταθερά και φτάσαμε σε μια γιγάντια οικονομική κρίση, που προ τριμήνου ξάφνιασε τις κυβερνήσεις αλλά και τους γκουρού της νεοφιλελεύθερης οικονομικής σχολής σκέψης του Σικάγο. Χωρίς χρονοτριβή, και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, στη Ρωσία, την Κίνα, την Ιαπωνία, την Ινδία, την Αυστραλία και αλλού οι κυβερνήσεις παρενέβησαν αυθόρμητα για να σώσουν τις παραπαίουσες οικονομίες τους. Ο λόρδος Τζον Μέιναρντ Κέινς, ο μεγάλος οικονομολόγος της σύνθεσης ανάμεσα στην ελεύθερη αγορά και τις κυβερνητικές παρεμβάσεις, νεκραναστήθηκε και οι συνταγές του υιοθετήθηκαν ακόμη και από τους πιο σκληρούς οπαδούς της ανεξέλεγκτης οικονομίας, όπως ο απερχόμενος πρόεδρος Μπους και σύσσωμο το οικονομικό του επιτελείο. Και το λεγόμενο new deal του προέδρου Φραγκλίνου Ρούσβελτ έχει μπει για τα καλά στο επίκεντρο των προγραμμάτων πολλών πανεπιστημιακών σχολών οικονομίας και διοίκησης επιχειρήσεων.
Η τρέχουσα παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση αποδεικνύεται άκρως μεταδοτική και εκπέμπει ένα σαφές μήνυμα: κανείς δεν είναι ανεξάρτητος! Και με δεδομένη τη διεθνή αλληλεξάρτηση, παραδοσιακά προστατευτικά μέτρα σε κρατικό επίπεδο, όπως οι δασμοί και οι ποσοστώσεις, χάνουν την αποτελεσματικότητά τους. Παραδόξως, κινούμεθα συγχρόνως προς ένα σύστημα κυβερνητικής παρέμβασης εντός των κρατών (π.χ., μέτρα για την σωτηρία τραπεζών, όπως η Citιgroup, και βιομηχανιών, όπως η General Motors) αλλά και αναβαθμισμένης διεθνούς παρέμβασης μέσω του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου (σύμφωνα με παραινέσεις Ευρωπαίων ηγετών, π.χ. Νικολά Σαρκοζί και Γκόρντον Μπράουν). Συνάξεις διακρατικών ομάδων (τύπου G-7-8-9-20+) θα προσπαθήσουν στους μήνες που έρχονται να τετραγωνίσουν τον κύκλο ανάμεσα στην ανεξέλεγκτη αγορά και τις επιβλεπόμενες εθνικές οικονομίες. Αλλά, για να βγει σωστό αποτέλεσμα, θα πρέπει να γίνεται ένας διαρκής συντονισμός ώστε να εναρμονίζονται οι παράλληλες εθνικές και διεθνείς παρεμβάσεις. Και ο εναρμονισμός αυτός απαιτεί διαρκείς διαβουλεύσεις, αμοιβαία πληροφόρηση και δημιουργία ή αναβάθμιση αποτελεσματικών διεθνών θεσμών. Το συμπέρασμα είναι ξεκάθαρο. Η ανθρωπότητα δεν έχει πλέον την «πολυτέλεια» των γεωπολιτικών αναμετρήσεων του 20ού αιώνα, καθώς στον 21ο κινδυνεύει να εξαφανιστεί, βαθμιαία, από ένα μολυσμένο και πυρακτωμένο περιβάλλον ή, απότομα, από ένα ξέσπασμα πυρηνικού ολοκαυτώματος.
Η πρόκληση είναι πραγματικά ιστορικών διαστάσεων και θα αποτελέσει την καθοριστική δοκιμασία της νέας αμερικανικής κυβέρνησης του Μπαράκ Ομπάμα, που αναλαμβάνει καθήκοντα την 20ή Ιανουαρίου του 2009. Ο νέος πρόεδρος θα έχει μοναδική ευκαιρία να ηγηθεί (χωρίς να ηγεμονεύσει) σε μια συλλογική προσπάθεια αναδόμησης της παγκόσμιας κοινωνίας, εγκαταλείποντας οριστικά της ηγεμονικές φαντασιώσεις του προκατόχου του. Ο στόχος του, μαζί με τους ηγέτες άλλων ισχυρών χωρών και συλλογικών οντοτήτων (όπως η Ευρωπαϊκή Ενωση), θα είναι να «επανιδρύσει» τους διεθνείς θεσμούς που καθιερώθηκαν στη δεκαετία του 1940 με βάση τις επιθυμίες των νικητών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Υπερβαίνοντας την πόλωση και τα μίση του ψυχρού πολέμου και της μεταψυχροπολεμικής εποχής, έφτασε η ώρα όλοι μαζί να οικοδομήσουμε ένα σύστημα σωτηρίας του ανθρωποκεντρικού πολιτισμού στον πλανήτη μας. Αντί για τη σύγκρουση των πολιτισμών θα πρέπει να επιδιώξουμε τη συνεργασία τους, με μοναδικό γνώμονα την προστασία οικουμενικών (πολιτικών και οικονομικών) ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Αν πραγματικά προχωρήσουμε στη δημιουργία ενός συστήματος «κρατοκεντρικής παγκοσμιοποίησης», αναπόφευκτα θα αντιμετωπίσουμε αυξημένες παρεμβάσεις στην προσωπική και επαγγελματική μας ζωή. Η ελευθερία των κινήσεών μας οπωσδήποτε θα περιοριστεί και το ερώτημα θα παραμένει: «ποιος θα ελέγχει τους ελεγκτές»; Στην εποχή του Διαδικτύου και της ηλεκτρονικής ώσμωσης ανοίγει διάπλατα ο δρόμος για την παγκόσμια κοινωνία των πολιτών (μη κερδοσκοπικές – μη κυβερνητικές οργανώσεις, ανεξάρτητα ερευνητικά ιδρύματα, ελεύθερα και ιδιωτικά μέσα ενημέρωσης και οι λεγόμενοι μπλόγκερ) να αναλάβει τον ρόλο του επιβλέποντα και αξιολογητή των παρεμβατικών δραστηριοτήτων δημόσιων φορέων σε τοπικό, εθνικό, περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο. Ενας κόσμος με πολλά και αλληλοελεγχόμενα κέντρα δράσης και αξιολόγησης θα συνεχίσει να μας προστατεύει από άστοχες και αυθαίρετες κυβερνητικές παρεμβάσεις. Με δυο λόγια, αυτό που θα συνεχίσουμε να χρειαζόμαστε είναι περισσότερη δημοκρατία.
* Ο κ. Θ. Κουλουμπής είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ ([email protected]).