Η τεράστια επιχείρηση της έκδοσης των αρχείων της Π. Σ. Δέλτα (1874-1940) έχει ήδη συμπληρώσει τριάντα χρόνια κι έχει αποδώσει πλουσιότατους καρπούς: Εχει προσφέρει πολυτιμότατα στοιχεία αναφορικά με τη δημόσια, εθνική, κοινωνική και πολιτική μας ιστορία. Κι έχει περιλάβει κείμενα που στην πραγματικότητα αποτελούν τα πρώτα αμιγώς εξομολογητικά κείμενα του νεοελληνικού πεζού λόγου. Κανένας πριν από την Πηνελόπη Δέλτα (και τον Ιωνα Δραγούμη) δεν γύρεψε να καταγράψει με τόση συστηματικότητα τι συνέβαινε μέσα του, κανένας δεν μετέτρεψε τον εαυτό του σε προνομιακό πεδίο ψυχολογικής παρατήρησης, κανένας δεν προσπάθησε να χαρτογραφήσει με τόση ακρίβεια τα προσωπικά του συναισθήματα, κανένας δεν εξέφρασε με τόσο πάθος τις εσωτερικές του διαδρομές. Οχι μόνον όσες προκάλεσε ο ισχυρός ερωτικός δεσμός τους, αλλά πολλές από τις συγκινήσεις, τις εξάρσεις, τις λαχτάρες, τις ταραχές, τις οδύνες, πολλές από τις ψυχολογικές τους μεταπτώσεις, πολλή από τη μοναξιά και την απόγνωση, μαζί βεβαίως με την ακαταμάχητη έλξη που άσκησε πάνω τους ο θάνατος.
Οι σχετικώς πρόσφατες «Αναμνήσεις 1940» (Ερμής, επιμ. Αλ. Π. Ζάννας) αποτελούν τον τέταρτο τόμο των αυτοβιογραφικών κειμένων της Πηνελόπης Δέλτα και τον όγδοο του αρχείου της. Και η βιογραφία «Ιων Δραγούμης» (1929, Ερμής, επιμ. Αλ. Π. Ζάννας) αποτελεί τον ένατο τόμο του αρχείου της με τον οποίο τελειώνει και η σειρά των αναμνήσεών της για τον φλογερό εθνικοπατριώτη διανοούμενο των αρχών του 20ού αιώνα. Τα συναισθήματά της, η Πηνελόπη Δέλτα τα κατέγραφε από 25 χρόνων. Τις «Αναμνήσεις 1899» όμως τις προόριζε, όπως εισαγωγικώς δηλώνει, για προσωπική και οικογενειακή χρήση – γιατί ξεχνά κανείς όταν γερνά, για να χρησιμεύσουν ως μάθημα ζωής στις κόρες της. Είκοσι δύο χρόνια αργότερα, στις «Αναμνήσεις 1921» γύρω από τη σχέση της με τον Ιωνα Δραγούμη, η στάση της απέναντι στη γραπτή κατάθεση της ψυχικής διάθεσης έχει αλλάξει, έχει γίνει πολύ πιο εκλεπτυσμένη, πολύ πιο συνειδητή. «Σοφία μου», προέτρεπε την πρωτότοκη κόρη της στην οποία κληροδοτούσε το κείμενο, «τα χαρτιά μου όλα αυτά σού τ’ αφήνω, με την παράκληση να τα σεβαστείς και να μην τα καταστρέψεις. Φύλαξέ τα. Είναι documents humains, είναι ένα βήμα στην εξέλιξη, στην καλλιέργεια, στη μόρφωση της ανθρωπότητος, είναι μέρος της via dolorosa που διήλθε και διέρχεται η ανθρωπότης. Μην τα περιφρονήσεις… Πολλά τέτοια ή παρόμοια δράματα έφεραν τη σκέψη κει που έφτασε σήμερα. Ο πόνος, και μόνον ο πόνος καλλιεργεί… Σεβάσου τα χαρτιά μου, Σοφία μου, και μην τα καταστρέψεις. Και σαν πεθάνεις συ, άφησέ τα σε χέρια που θα τα σεβαστούν. Δεν θέλω να χαθούν».
Ανάλογη ενσυνείδητη στάση μαρτυρούν και τα φύλλα ημερολογίου του Ιωνα Δραγούμη. Στον δεσμό τους άλλωστε ο γραπτός λόγος παίζει βαρύνοντα ρόλο καθώς το ερωτικό τους πάθος σε πολύ μεγάλο βαθμό εκφράζεται μέσα από την αλληλογραφία και την ανταλλαγή γραπτών. Βρισκόμαστε στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, εποχή που η υπόλοιπη ελληνική γραμματεία πεζού λόγου δεν παρέχει τεκμήρια για την ύπαρξη αναλόγων καταγραφών. Γι’ αυτό και η θέση που καταλαμβάνουν τα αυτοβιογραφικά κείμενα της Π. Σ. Δέλτα και του Ιωνα Δραγούμη στην άγραφη ακόμα ιστορία των ελληνικών συναισθημάτων, είναι καταστατική.
Τα καθέκαστα της αδιέξοδης ερωτικής τους ιστορίας είναι λίγο πολύ γνωστά: φλογερό πάθος, παραφορά, λαχτάρα, νοσταλγία, πόθος, αλλά και ισχυρό αίσθημα καθήκοντος· διλήμματα, αμφιβολίες, αμφιταλαντεύσεις, σύγχυση, αμηχανία και εκβιασμοί· αστάθεια, ρευστότητα, μεταμέλεια, παλινωδία, υπαναχώρηση, διχογνωμία και πάνω απ’ όλα ζόφος, απόγνωση, έσχατη απελπισία και συντριβή. Ή, όπως σημείωνε η Δέλτα: «Ασυναρτησία, αβουλία, δισταγμοί, αποφάσεις και ξαποφάσεις. Είχα χάσει την ισορροπία μου, ήμουν σαν πουλί με καψαλισμένα φτερά, που χάνει τη σταθερότητά του και σκοντάφτει σ’ ό, τι εμπόδιο βρεθεί μπροστά του, μια δεξιά, μια αριστερά, όπου το σπρώξει ο άνεμος». Οπως όμως προκύπτει μέσα από τις συνεχείς ψυχολογικές καταγραφές της, το εσωτερικό πρόβλημα της Δέλτα δεν υπήρξε περιστασιακό αλλά ενδογενές: Σε σταθερή διάσταση με το περιβάλλον της, υπέφερε υπέρμετρα κι η σκέψη της αυτοκτονίας αποτελούσε γι’ αυτήν μόνιμη καταφυγή. Συνθήκες εντελώς διαφορετικές δηλαδή από την ατμόσφαιρα που κυριαρχεί στον αυτοβιογραφικό «Τρελαντώνη» όπου ξεχειλίζουν το χιούμορ, η καλή διάθεση και το κέφι – γεγονός που αποδεικνύει ότι η Δέλτα με τις διαρκείς παιδαγωγικές ανησυχίες, διέθετε ταυτόχρονα και ισχυρότατη λογοτεχνική φλέβα, η οποία της επέτρεπε να κυριαρχεί και να κατευθύνει τον ρυθμό και τον τόνο των κειμένων της σύμφωνα με τις ανάγκες των παιδαγωγικών της στόχων και των καλλιτεχνικών της σκοπών.