Ενας χρόνος πέρασε από τη χρεοκοπία της Lehman Brothers και, όπως στο ανέκδοτο-κλειδί στην ταινία «Το μίσος» του Ματιέ Κασοβίτς, θα μπορούσαμε να πούμε «ώς εδώ καλά πάμε» (jusqu’ ici tout va bien). Μόνο που αυτός που το λέει βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση από την οροφή ενός ουρανοξύστη 50 ορόφων και με τη φράση αυτή ψευτοκαθησυχάζει τον εαυτό του πριν από την πρόσκρουση.
Οι πραγματικοί χρόνοι δεν μοιάζουν με τους κινηματογραφικούς. Στην πραγματική ζωή, η πτώση δεν είναι μια κίνηση με σταθερή επιτάχυνση, αλλά μια απρόβλεπτη διαδρομή. Σαν να βουλιάζουμε σε ένα σύννεφο από βαμβάκι, σαν να ήταν η ύφεση η ανάσα του δράκου που ναι μεν ζυγώνει, όμως κανείς δεν ξέρει τι θα συμβεί στα επόμενα επεισόδια. Στη χώρα του Στρατηγού Ανέμου και του Απείθαρχου Πευκοδάσους, όλα μπορεί να συμβούν.
Στις καθημερινές συνομιλίες σπάνια ακούμε τη λέξη «ύφεση». Ομως ακούμε συχνά τις λέξεις «δύσκολα χρόνια», οι οποίες έδωσαν τον τόνο και στην πρόσφατη ομιλία του κ. πρωθυπουργού στη Θεσσαλονίκη. Η Ελλάδα τώρα βρίσκεται στο πιο κρίσιμο σταυροδρόμι του νέου αιώνα και τα επόμενα δύο χρόνια θα είναι δύσκολα, πολύ δύσκολα είναι η επίσημη προειδοποίηση.
Στο εκπληκτικής ομορφιάς και δύναμης βιβλίο του Σταντς Τέρκελ «Hard Times» (Σκληροί καιροί, 1970), μια συλλογή προφορικών μαρτυριών για την περίοδο της Μεγάλης Υφεσης στην Αμερική, ένας έφηβος παραδέχεται ότι δεν έχει ξανακούσει τη λέξη «ύφεση». Οι γονείς του, που είχαν ταλαιπωρηθεί στη δεκαετία του ’30, μιλούσαν πάντα για τα «δύσκολα χρόνια», για τους παλιούς σκληρούς καιρούς. Το ίδιο συνέβη και στη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα, όταν οι άνθρωποι αναφέρονταν στον «Μεγάλο Πόλεμο» ή στον «Πόλεμο που θα τελείωνε όλους τους πολέμους», αλλά όχι στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Πάντως, κανείς σήμερα δεν είναι τόσο αισιόδοξος ώστε να μιλήσει για την «Κρίση που θα τελειώσει όλες τις κρίσεις», για μια επόμενη μέρα παγκόσμιας ειρήνης, ευημερίας και «πράσινης ανάπτυξης».
Δεν είναι απαραίτητο οι σκληροί καιροί που περιμένουμε να θυμίζουν τους παλιούς. Κάποτε ο φτωχός ήταν ξυπόλυτος και δακτυλοδεικτούμενος. Ομως σήμερα, ακόμη και κάποιος που ανήκει στα μεσαία στρώματα μπορεί να θεωρήσει τον εαυτό του αποτυχημένο όχι όταν τα παιδιά του κυκλοφορούν ανυπόδητα, αλλά όταν δεν μπορεί να τα στείλει στο ωδείο ή στο φροντιστήριο ή όταν τα παιδιά του, παρά τα προφίσιενσι και τα μεταπτυχιακά τους, δεν βρίσκουν δουλειά. Η σύγχρονη φτώχεια μπορεί να είναι αόρατη, να την καλύπτουν οι χάντρες, τα γκατζετάκια και τα καθρεφτάκια που συσσωρεύαμε τα τελευταία χρόνια.
Είναι αμφίβολο αν οι τωρινές ή οι μελλούμενες δυσκολίες θα μας οδηγήσουν σε μια αναθεώρηση των αξιών και των προτεραιοτήτων μας, σε μια κοινωνία με περισσότερη ανθρωπιά, πνευματικότητα και αλληλεγγύη. Εδώ και δεκαετίες ο επίσημος ψαλμός είναι «να δανείζεστε, να ξοδεύετε, να περνάτε καλά, να προσέχετε τον εαυτό σας». Εξυπνοι καταναλωτές, έξυπνοι υποψήφιοι, έξυπνοι δανειολήπτες. Εξυπνος μαθητής δεν είναι αυτός που διαβάζει ποίηση ή εξωσχολικά βιβλία Φυσικής ή Ιστορίας, αλλά εκείνος που ακολουθεί πιστά το πρόγραμμα του φροντιστηρίου. Και έξυπνος ενήλικος σήμερα είναι αυτός που επιβιώνει, αυτός που βλέπει τις μπόρες να παρασέρνουν τους άλλους, όχι τον ίδιο.
Πρέπει να τρέξουμε, να βιαστούμε. Στο πάρα πέντε των εκλογών, το κράτος μάς διευκολύνει να αποσύρουμε το παλιό μας αυτοκίνητο, να νομιμοποιήσουμε τους ημιυπαίθριους χώρους μας, να αγοράσουμε νέες ηλεκτρικές συσκευές υψηλής ενεργειακής κλάσης. Αύριο ξημερώνει μια δύσκολη μέρα, μόνο που ο βαθμός δυσκολίας δεν θα είναι ίδιος για όλους.