Επειτα από μια χρονιά γεμάτη δυσκολίες και πισωγυρίσματα, ο Μπαράκ Ομπάμα προσπάθησε, με το διάγγελμά του για την Κατάσταση του Εθνους, να ανανεώσει τόσο τη δική του εικόνα όσο και την πίστη των πολιτών στο «Αμερικανικό Ονειρο». Η σχετικά χαμηλών τόνων ομιλία του εμπεριείχε, μεταξύ άλλων, και ένα αισιόδοξο κάλεσμα «για να αρχίσουμε ξανά από την αρχή, να συνεχίσουμε το όνειρο και να κάνουμε και πάλι το έθνος μας ισχυρό». Οι αναλυτές σχολίασαν ότι επρόκειτο για προσπάθεια να επανασυνδεθεί ο Αμερικανός πρόεδρος με τη μικρομεσαία τάξη, η οποία πλήττεται περισσότερο από οποιοδήποτε άλλον από την ανεργία, τη φορολογία και τα υψηλά επιτόκια δανεισμού.
Ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον όμως παρουσιάζει το γεγονός ότι ο κ. Ομπάμα δεν ανέφερε ούτε μία φορά τη λέξη «ελευθερία», σε αντίθεση με όλους τους προκατόχους του, τα τελευταία 25 χρόνια. Ο συγκεκριμένος όρος αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της εθνικής ταυτότητας των ΗΠΑ και έχει εγγραφεί, τρόπον τινά, στο συλλογικό υποσυνείδητο της χώρας. Δεν γνωρίζουμε βέβαια αν η παράλειψη της αναφοράς του ήταν τυχαία ή αν εντάσσεται σε συνειδητή προσπάθεια του κ. Ομπάμα να απογαλακτίσει τους συμπατριώτες του από τη λατρεία που τρέφουν για τη λέξη.
Το σίγουρο είναι ότι αν αναλύσει κανείς τη σημερινή κατάσταση της αμερικανικής κοινωνίας, θα διαπιστώσει ότι η χώρα έχει παγιδευθεί στην ελευθερία της και ταλανίζεται από τα δεινά της. Η ελευθερία που απολαμβάνουν οι κάτοικοι παρουσιάζει πληθωριστικές τάσεις, με άμεσες συνέπειες στην κοινωνική συνοχή.
Δεν έχουμε φυσικά να κάνουμε με μια κοινωνία που προσομοιάζει στη δυστοκία που περιέγραψε ο Τόμας Χομπς. Εν τούτοις, η ελευθερία στην Αμερική έχει οδηγήσει στην αποθέωση του ατομικισμού, προκαλώντας συλλογική ανασφάλεια. Ο πολιτικός επιστήμονας, Λούις Χαρτζ, χαρακτηρίζει το φαινόμενο «ψυχικό πληθωρισμό» – ένας όρος που παραπέμπει στην περιγραφή του Γιουνγκ για τους νευρωτικούς που μπερδεύουν την εικόνα που έχουν για το ιδανικό εγώ με την πραγματικότητα.
Με άλλα λόγια, το πνεύμα της ελευθερίας δηλητηριάζει την Αμερική και μετατρέπει το αμερικανικό όνειρο σε εφιάλτη. Για τον Γιουνγκ, ο ψυχικός πληθωρισμός θεραπεύεται με υπομονή, ταπεινοφροσύνη και αυτοανάλυση, ό,τι ακριβώς δηλαδή χρειάζονταν να κάνουν και οι Αμερικανοί πολίτες. Ο Ομπάμα φαινόταν ιδανικός για να τους συνδράμει στη σχετική διαδικασία.
Ωστόσο, η κατακόρυφη πτώση στα ποσοστά δημοτικότητας του προέδρου και οι έντονες αντιδράσεις που συναντά στην εφαρμογή του πολιτικού προγράμματος, με το οποίο εξελέγη, φαίνεται να καταδεικνύουν ότι οι Αμερικανοί θεωρούν ότι η ελευθερία τους είναι αγαθό το οποίο χρήζει προστασίας.
Η αμερικανική ιδέα περί ελευθερίας όμως διαφέρει πολύ από την αντίστοιχη βρετανική, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για δύο αγγλοσαξονικά κράτη με παρόμοιο νομικό πολιτισμό, εξίσου ισχυρή κοινωνία των πολιτών, αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση και παράδοση στον σεβασμό στους άλλους. Για τον Χαρτζ, η βρετανική προσέγγιση στην ελευθερία περιλαμβάνει τον απόλυτο σεβασμό στην ιδιωτική ζωή, κάτι που δεν συναντά κανείς στις ΗΠΑ. Οι Αμερικανοί που ζουν στο Λονδίνο εκτιμούν ιδιαίτερα αυτό το γεγονός.
Επιπλέον, η βρετανική κοινωνία έχει εγκαταλείψει την ιδεολογία της απελευθέρωσης, την οποία είχε μεταλαμπαδεύσει στις ΗΠΑ, ήδη από τη δεκαετία του 1880. Εκείνη την εποχή, ακόμη και ο ηγέτης των Συντηρητικών, λόρδος Σάλισμπουρι, είχε προτείνει τη δημόσια χρηματοδότηση εργατικών κατοικιών για τους φτωχούς, ενώ οι Φαβιανοί εισήγαγαν στη χώρα τις αρχές της σοσιαλδημοκρατίας, θέτοντας τα θεμέλια για τη δημιουργία του Εργατικού Κόμματος.
Πριν από πενήντα χρόνια, ο φιλόσοφος Αϊζάια Μπερλίν είχε καταγράψει τη διαφορά ανάμεσα στους δύο τύπους ελευθερίας, μιλώντας για τη διάκριση μεταξύ «θετικής» και «αρνητικής» ελευθερίας. Προσέθεσε μάλιστα ότι ενδεχομένως να χρειάζονται περιορισμοί στην ελευθερία, ώστε αυτή να καταστεί δυνατή για όλους – εμπλουτίζοντας με αυτόν τον τρόπο το φιλελεύθερο πνεύμα με αναφορές στην ισότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Ο δυτικός φιλελευθερισμός βρίσκεται αντιμέτωπος, σύμφωνα πάντα με τον Μπερλίν, με ένα αγεφύρωτο δίλημμα: αν η ελευθερία είναι το απόλυτο αγαθό, τότε κανείς δεν πρέπει να τη στερείται από τους άλλους, ούτε να απολαμβάνει περισσότερη ελευθερία από άλλους. Ενας διαπρεπής μαθητής του Μπερλίν, ο φιλόσοφος Τζον Ρολς, συμφώνησε με τον μεγάλο δάσκαλό του. Ο Ρολς πίστευε ότι για να επιτευχθεί ισότητα και ελευθερία σε μια κοινωνία, όπως η αμερικανική, ο πρωταρχικός στόχος θα πρέπει να είναι η δικαιοσύνη, ένα κοινό περί δικαίου αίσθημα.
Αν η Αμερική άλλαζε επομένως την προσέγγιση της στο περιεχόμενο του όρου ελευθερία, τότε θα πλησίαζε περισσότερο στα ιδανικά των Πατέρων του αμερικανικού έθνους. Με την εικόνα που επικρατεί σήμερα όμως στην αμερικανική κοινωνία, κάτι τέτοιο θα ήταν πολύ δύσκολο. Υποψιάζομαι όμως ότι ο Μπαράκ Ομπάμα έχει καταλάβει την αναγκαιότητα αυτής της μετάβασης. Γι’ αυτό και απέφυγε στο διάγγελμά του οποιαδήποτε αναφορά στο αμερικανικό φετίχ της ελευθερίας.