Το μήνυμα ότι η Ελλάδα βιώνει μια μεγάλη κρίση άρχισε να φτάνει στις εσχατιές της χώρας, ίσως όχι ακόμη σε όλα τα αγροτικά μπλόκα ούτε και στα γραφεία μερικών πολιτικών ανδρών και γυναικών, συνδικαλιστών ή εκπροσώπων οργανωμένων συντεχνιών. Το μήνυμα αυτό περιέχει οδυνηρές διαπιστώσεις για τη διάλυση του φοροεισπρακτικού μηχανισμού του κράτους, το όργιο σπατάλης, διαφθοράς και ανευθυνότητας που χαρακτηρίζει ένα μεγάλο μέρος του δημόσιου τομέα, καθώς και για τον κατακερματισμό μιας κοινωνίας σε ομάδες ή άτομα που διαγκωνίζονται, παραβαίνοντας ηθικούς κανόνες και νόμους, με στόχο να αρπάξουν ένα μεγαλύτερο κομμάτι της εθνικής πίτας εις βάρος των υπολοίπων και κυρίως των επόμενων γενεών. Η χώρα μας φαίνεται να ξύπνησε κάπως απότομα έπειτα από ένα ξέφρενο και μακρύ γλέντι -αν και πολλοί είχαν μείνει απέξω- και προσπαθεί να καταλάβει όχι μόνον τι έγινε, αλλά κυρίως πώς και ποιος θα πληρώσει τον λογαριασμό.
Μετά το απότομο ξύπνημα, ανακαλύπτει ότι οι διεθνείς αγορές που της δάνειζαν για χρόνια με πολύ φτηνά επιτόκια, στη λογική ότι η προστατευτική ομπρέλα του ευρώ καλύπτει όλα τα μέλη εξίσου, τώρα έχουν αλλάξει γνώμη, έχουν γίνει ανήσυχες και κυκλοθυμικές, συχνά με ακραίες αντιδράσεις. Ανακαλύπτει επίσης ότι παίζονται κερδοσκοπικά παιχνίδια εις βάρος της, σε συνδυασμό με μια προσπάθεια χειραγώγησης των πληροφοριών και της αγοράς. Αλλά ποιος πίστεψε ποτέ ότι οι αγορές χρήματος είναι απόλυτα ορθολογικές ή ότι δεν χειραγωγούνται;
Το δικό μας πρόβλημα, που συνοψίζεται σε τρία ελλείμματα – κλειδιά (το δημοσιονομικό, το έλλειμμα του εξωτερικού ισοζυγίου και το έλλειμμα αξιοπιστίας), έχει δυστυχώς αποκτήσει μια διάσταση που ξεπερνάει κατά πολύ τα εθνικά μας μεγέθη. Εντάσσεται πλέον στο πλαίσιο μιας γενικότερης ανησυχίας για την υπερβολική διόγκωση του δημόσιου χρέους, τόσο στην Ευρωζώνη όσο και στις προηγμένες δυτικές χώρες γενικότερα, ως αποτέλεσμα της προσπάθειας να ξεπεραστεί η διεθνής κρίση. Μαζί με την Ελλάδα, δοκιμάζεται και η ικανότητα των χωρών της Ευρωζώνης να αντιμετωπίσουν από κοινού τις έντονες οικονομικές ανισορροπίες που έχουν δημιουργηθεί στο εσωτερικό της. Σίγουρα, πολλά «γκόλντεν μπόις» του Σίτι και της Γουόλ Στριτ δεν είδαν ποτέ με καλό μάτι το ευρώ ούτε καν μπόρεσαν να καταλάβουν το μέγεθος της πολιτικής επένδυσης που συνεπάγεται η δημιουργία του ενιαίου ευρωπαϊκού νομίσματος. Προς το παρόν, το μόνο καλό της ιστορίας για τους Ευρωπαίους είναι μια σχετική εξασθένηση του ευρώ έναντι του δολαρίου, η οποία προφανώς ενισχύει την ανταγωνιστικότητα των ευρωπαϊκών προϊόντων στις διεθνείς αγορές, Ελα όμως που κανένας επίσημος δεν μπορεί να χαιρετίσει δημοσίως αυτήν την εξέλιξη, διότι μερικά πράγματα γίνονται αλλά δεν λέγονται, ενώ πολλά άλλα λέγονται αλλά δεν γίνονται!
Οι μεγάλες κρίσεις είναι και μια ευκαιρία για αλλαγή απαρχαιωμένων δομών, παρωχημένων αντιλήψεων ή και στρεβλών ρυθμίσεων. Τι σημαίνει αυτό για την Ελλάδα σήμερα; Η μείωση του δημοσιονομικού ελλείμματος που προβλέπεται στις τριετές Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης αποτελεί έναν εξαιρετικά φιλόδοξο στόχο. Θα ήταν πιο συνετό, ίσως και πιο ρεαλιστικό, να δινόταν μεγαλύτερη έμφαση στη μείωση των δημόσιων δαπανών και λιγότερη στην αύξηση των εσόδων. Η προσαρμογή θα είναι σίγουρα επώδυνη για την οικονομία και την κοινωνία. Οι επόμενοι μήνες (και χρόνια) θα είναι δύσκολοι. Δεν αφαιρούνται έτσι εύκολα δέκα ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ από την αγορά. Το στοίχημα μπορεί να κερδηθεί αν δημιουργηθεί ένα αίσθημα δίκαιης κατανομής των βαρών στην κοινωνία, σε συνδυασμό με μέτρα που θα απελευθερώνουν τις υγιείς και δημιουργικές δυνάμεις του τόπου. Αν αναγκαστούμε να πάρουμε επιτέλους σοβαρά μέτρα για την αντιμετώπιση του ασφαλιστικού προβλήματος, θα έχουμε προσφέρει πολλά στις νεότερες γενιές. Και αν οδηγηθούμε σε ευρύτερες πολιτικές συναινέσεις, τουλάχιστον για τα πολύ βασικά, θα έχουμε κάνει ένα μεγάλο βήμα μπροστά στη διαχείριση των κοινών. Υπάρχουν ήδη τα πρώτα θετικά δείγματα. Τέλος, αν αποκτήσουμε μια ανεξάρτητη στατιστική υπηρεσία, καθώς και στοιχειώδη διαφάνεια και λογοδοσία στη διαχείριση του δημόσιου χρήματος, θα έχουμε πλησιάσει τον στόχο μιας ευνομούμενης πολιτείας.
Το στοίχημα είναι μεγάλο και για την Ευρώπη. Η κρίση μάς διδάσκει ότι το σύστημα διακυβέρνησης της Ευρωζώνης δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες διαχείρισης του ενιαίου νομίσματος. Πάντα έμοιαζε με ένα μετα-μοντέρνο οικοδόμημα που αρνείται τους νόμους της βαρύτητας. Αν η σημερινή κρίση, με προπομπό την Ελλάδα, οδηγήσει σε έναν αποτελεσματικότερο συντονισμό των εθνικών οικονομικών πολιτικών, που δεν θα είναι απλώς μονόδρομος για τη μείωση των ελλειμμάτων, σε συνδυασμό με αυστηρούς εποπτικούς ελέγχους και συγκεκριμένες μορφές κοινοτικής αλληλεγγύης, θα έχουν τεθεί οι απαραίτητες βάσεις για τη βιωσιμότητα του ευρώ. Με άλλα λόγια, θα έχει γίνει ένα ακόμη, πολύ σημαντικό βήμα στον δρόμο της συνδιαχείρισης και συγκυριαρχίας, στον οποίο η Ευρώπη σίγουρα πρωτοπορεί.
Αυτό είναι το ελπιδοφόρο σενάριο. Υπάρχουν δυστυχώς και άλλα, που δεν τολμώ καν να τα παρακολουθήσω στην εσωτερική τους αλληλουχία.
* Ο κ. Λουκάς Τσούκαλης (tsoukalis@eliamep. gr) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.