Οσο εξελίσσεται η ελληνική οικονομική κρίση, γίνεται πιο σαφές ότι βρισκόμαστε σε ιστορική καμπή. Το γεγονός ότι τίποτε απ’ όσα κάνει η κυβέρνηση ή που αποφασίζεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο δεν κατευνάζει αυτούς που μας δανείζουν χρήματα, σημαίνει ότι δεν μπορούμε να προβλέψουμε πού τελειώνει η σήραγγα. Η κατάσταση θυμίζει, σε πολλά, τη μεγάλη απεργία των ανθρακωρύχων της Βρετανίας το 1984-85, όταν η κυβέρνηση της Μάργκαρετ Θάτσερ συγκρούστηκε με τα έως τότε παντοδύναμα συνδικάτα και τα τσάκισε, αλλάζοντας ριζικά τους συσχετισμούς ανάμεσα στο κράτος και στον ιδιωτικό τομέα. Μόνο που στην Ελλάδα η σύγκρουση είναι πολύ πιο διευρυμένη – συμπεριλαμβάνει όλους τους τομείς της οικονομίας και του πληθυσμού, και κάθε επαφή της χώρας στη διεθνή σκηνή.
Στην Ελλάδα δεν συγκρούεται κάποια κυβέρνηση με ένα μέρος του πληθυσμού, το οποίο ελέγχει σημαντικό τομέα της οικονομίας – αν και θα δούμε και τέτοια αντιπαράθεση, σε μικρογραφία, ανάμεσα στην κυβέρνηση και στα συνδικάτα. Το ρόλο της κυρίας Θάτσερ παίζουν οι «ξένοι», είτε είναι θεσμοί όπως το ΔΝΤ και η Ε. Ε. είτε είναι οι απρόσωπες «αγορές» που κρίνουν αν θα μας δανείσουν χρήματα και με ποιο κόστος· οι «ανθρακωρύχοι» είμαστε όλοι, με την ανοχή που δείξαμε σε νοοτροπίες και συμπεριφορές οι οποίες μας οδήγησαν στο αδιέξοδο. Ανεχτήκαμε έναν δημόσιο τομέα, που γιγαντώθηκε σε τέτοιο σημείο που η υπόλοιπη χώρα εργάζεται για να τον συντηρεί, αντί αυτός να υπηρετεί τον πολίτη. Και αφού συμπράξαμε (με την ψήφο και την ανοχή μας) στη δημιουργία ενός κράτους που «καταπίνει» το 35% των χρημάτων που εισπράττει, δεν απαιτήσαμε ούτε τις παροχές για τις οποίες πληρώσαμε ούτε τη λογοδοσία αυτών που συντηρούμε σε κρατικές θέσεις με το μόχθο μας.
Τόσα χρόνια μετά την επανάσταση της Θάτσερ και με ορατές τις συνέπειες του άκρατου καπιταλισμού σε διεθνές επίπεδο, κανείς δεν μπορεί πλέον να ισχυριστεί με σοβαρότητα ότι το κράτος είναι άχρηστο. Αλλά η αναγκαιότητα των κρατικών υπηρεσιών είναι που καθιστά ακόμη πιο επιτακτική την ανάγκη για ένα λειτουργικό κράτος, το οποίο θα μας προσφέρει τις υπηρεσίες που χρειαζόμαστε με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο. Γιατί το πρόβλημά μας δεν είναι μόνον ότι ο κρατικός τομέας καταβροχθίζει τόσο μεγάλο μέρος του εθνικού πλούτου, αλλά ότι μας εξαπατά κιόλας, με τις κάκιστες υπηρεσίες που παρέχει: παίρνει χρυσό και μας παραδίνει άνθρακες. Η λύση δεν είναι τόσο η μείωση των δαπανών του Δημοσίου, όσο η ανάγκη της αξιολόγησης και αξιοποίησης του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας. Το πρόβλημα δεν λύνεται με τη μείωση πόρων όταν κανείς δεν γνωρίζει ποιος κάνει τι και πόσο αμείβεται γι’ αυτό. Αν, για παράδειγμα, τερματιστούν οι συμβάσεις όλων των ανθρώπων που σκουπίζουν πεζοδρόμια, θα ζούμε μέσα στα σκουπίδια ή θα υπάρχουν μόνιμοι υπάλληλοι των δήμων που θα αναλάβουν την καθαριότητα; Ο καλός και συνεπής υπάλληλος θα συνεχίσει να αμείβεται όσο ο κοπανατζής;
Η «φλέβα χρυσού» της Ελλάδας είναι οι εργαζόμενοί της, και αυτοί είναι που θα βγάλουν τη χώρα από το αδιέξοδο. Για να πετύχει αυτό, θα πρέπει να γίνει μεγάλη επένδυση στην εκπαίδευση και στον πολιτισμό – δύο τομείς όπου μπορούμε να ξεχωρίσουμε. Στην πρώτη περίπτωση θα αναπτυχθούν νέοι τομείς της οικονομίας, σπάζοντας τη «μονοκαλλιέργεια» του κράτους (το οποίο ισοδυναμεί με το 8,9% του ΑΕΠ, όταν ο τουρισμός είναι στο 6,11%) και δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας και νέες δυναμικές. Στη δεύτερη, θα μπορούσαμε να αξιοποιήσουμε τον σημαντικότερο «πόρο» που έχουμε, όχι με την εξάντληση των κλισέ και την περαιτέρω εμπορευματοποίηση, αλλά με την αναγκαία φροντίδα των μνημείων, τη μετάθεση δημόσιων υπαλλήλων από αργομισθίες σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους, με την καλλιέργεια της μελέτης όλης της αρχαιότητας (συμπεριλαμβανομένων και άλλων πολιτισμών) και με τη δημιουργία των αναγκαίων υποδομών, που θα συνδέουν σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους με δρόμους και με ψηφιακά δίκτυα διεθνούς επιπέδου.
Δεν είναι τυχαίο ότι όταν η βρετανική κυβέρνηση έσπασε τη ραχοκοκαλιά των συνδικάτων πριν από 30 χρόνια, πολλές κοινότητες έσβησαν μέσα στη φτώχεια και τη δυστυχία. Επέζησαν αυτές που δεν στηρίζονταν σε μια οικονομική δραστηριότητα αλλά σε πολλές. Η ελληνική οικονομία πληρώνει το τίμημα της εξάρτησής της από ένα κράτος που είναι παντοδύναμο, πανάκριβο και ανίκανο. Το χρέος του κράτους, τώρα, είναι να δημιουργήσει τις συνθήκες για να ελευθερωθούν οι δυνατότητες των πολιτών – όχι να καταργηθεί, αλλά να βγει από τη μέση.