Στο κλασικό έργο του Μιχαήλ Λέρμοντωφ ο ήρωας πέφτει νεκρός σε μονομαχία – στο ίδιο σημείο όπου αργότερα επίσης σε μονομαχία θα πέσει νεκρός και ο ίδιος ο συγγραφέας. Πίσω από τις πομπώδεις φράσεις περί «τιμής», ο Λέρμοντωφ ξεγύμνωσε και αποκάλυψε τα ελαττώματα και τις ανακολουθίες των συγχρόνων του (αρχές 19ου αιώνα). Εδωσε εξαιρετικές στιγμές της κατασκευής (και εξήγησης) ενός είδους «μοιρολατρίας» – που θα μας απασχολήσει: «Αν είναι να πεθάνω, ας πεθάνω» λέει ο Πετσόριν (στο έργο του Λέρμοντωφ) την παραμονή της μονομαχίας. «O κόσμος δεν θα χάσει κι εγώ έχω πραγματικά βαρεθεί τον κόσμο τούτο. Νιώθω σαν κάποιος που χασμουριέται σε κάποιο χορό και που ο μόνος λόγος που δεν πάει σπίτι του να κοιμηθεί είναι που δεν έχει έρθει ακόμη το αμάξι του. Αλλά αν το αμάξι μου έχει έρθει, καληνύχτα σας». «O «Ηρωας του καιρού μας» αξιότιμοι κύριοί μου, γράφει ο Λέρμοντωφ, είναι ένα ακριβέστατο πορτραίτο, αλλά όχι ενός ανθρώπου: Είναι το πορτραίτο που συνθέτουν τα ελαττώματα της γενιάς μας, όταν αυτά βρίσκονται σε πλήρη άνθηση (…)».
Περίπου 150 χρόνια αργότερα, ένας άλλος πολύ σπουδαίος Ρώσος συγγραφέας βρίσκει τον δικό του «ήρωα του καιρού μας». Αυτός, κατά Βλαντιμίρ Μακάνιν είναι, στη Ρωσία του ’90, ένας σχεδόν αόρατος άνθρωπος – καθήκον του είναι η φροντίδα διαμερισμάτων. Οταν πηγαίνουν διακοπές οι ιδιοκτήτες τους, ο ήρωας του Μακάνιν αναλαμβάνει να δείχνει ότι το διαμέρισμα κατοικείται ώστε να αποθαρρυνθεί εισβολή της μαφίας (που συνήθως σήμαινε την οικειοποίηση του σπιτιού!). O «ήρωας» διασταυρώνεται και με άλλους «ήρωες του καιρού μας» μεταξύ των οποίων με τον αδελφό του που νοσηλεύεται σε δημόσιο ψυχιατρείο – κολαστήριο λόγω της έλλειψης χρημάτων, φαρμάκων και κυρίως λόγω της έλλειψης, της μη ανάληψης, ευθύνης απ’ όλους για όλα. Οι «ήρωες του καιρού του» είναι ήρωες μόνο και μόνο επειδή ζουν σε ένα περιβάλλον όπου (όπως στη Ρωσία του Λέρμοντωφ) δεν αναλαμβάνεται καμία ευθύνη. Ολα κυλούν σαν προκαθορισμένα, σαν αναμένοντας το μοιραίο. H «μηχανή» του συστήματος τροφοδοτείται από τους «ήρωες του καιρού μας», από την «προσαρμοστικότητά» τους.
Ο 15χρονος Αφγανός είναι ένας «ήρωας του καιρού μας». Ουδείς αναλαμβάνει την ευθύνη γι’ αυτόν, ο «ηρωισμός» του πάντα θα πλεονάζει.
Ακόμη και σήμερα, το όνομά του δεν μας είναι οικείο. Είναι ο «15χρονος Αφγανός». Ενας «άδικος θάνατος» γράφει σε ανακοίνωσή της μια οργάνωση – προφανώς σε αντίθεση με τον δίκαιο θάνατο. Σιγά σιγά κατασκευάζεται ένα περιβάλλον ατυχίας, μοιραίου, στη ζωή αυτού του τόσο αμέτοχου, του τόσο μακρινού από τα «δικά μας».
Βλέπετε, ο «ήρωας του καιρού μας» έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός «προκαταδικασμένου». (Ξεκίνησε με τα πόδια μέχρι το Αιγαίο, θαλασσοπνίγηκε -ή ναρκοακροβάτησε- ρίσκαρε πολύ περισσότερο κάθε χρόνο της σύντομης ζωής του. Εφθασε σε μία χώρα, όπου από τους 15.000 ομοεθνείς του μόλις οι 10 είναι νόμιμοι, και βρήκε χώρο μόνο ανάμεσα στα ποντίκια της πόλης, στα σκουπίδια της.)
Σε τέτοιες συνθήκες, ο «ήρωας του καιρού μας» είναι ο πρωταγωνιστής μιας ταινίας όπου οι θεατές γνωρίζουν το τέλος της αλλά δεν γνωρίζουν τον τρόπο.
Στον «ήρωα» του Λέρμοντωφ, ο υπολοχαγός Βούλιτς σε ένα τσαρικό φυλάκιο ανάμεσα σε εχθρικούς Κοζάκους στον Καύκασο, προκαλεί τους άλλους αξιωματικούς σε μια κουβέντα για το μοιραίο, τελικά προκαλεί το μοιραίο με τη «ρώσικη ρουλέτα». Επιβιώνει και καγχάζει για να σκοτωθεί μερικές ώρες αργότερα από έναν Κοζάκο χωρικό.
Ο Χαμί Ναζάφρι θα μπορούσε να είναι θύμα σε οποιαδήποτε στιγμή αντιμετώπισε τη «ρωσική ρουλέτα» – ή την εισβολή των μπράβων της μαφίας σε ένα διαμέρισμα της Μόσχας του ’90. H συχνή επαφή του με τον θάνατο χτίζει (σε μας τους θεατές) τον μύθο του «άτυχου», του «μοιραίου», άλλωστε ουδείς αναλαμβάνει την ευθύνη για τη «ρώσικη ρουλέτα». (Ακόμη και σε επίπεδο προκηρύξεων θόλωσε το τοπίο για τον Χαμί.)
Η έννοια της «μη ανάληψης ευθύνης» είναι κεντρική στους «ήρωες των καιρών μας». Σε μια συγκυρία που οι βόμβες τείνουν να διαμορφώσουν καθημερινότητα δεν ήταν θέμα χρόνου να πεθάνει ο Χαμί, ήταν θέμα χρόνου να πεθάνει κάποιος. Την μη ανάληψη ευθύνης γι’ αυτή την κατάσταση στην Αθήνα «διασώζει», διευκολύνει, ο θάνατος του Χαμί. H «ατυχία» να γεννηθείς στον πόλεμο και στην αποσύνθεση, στο Αφγανιστάν, η συμπύκνωση της ζωής δια του κινδύνου, η μετανάστευση, τα σκουπίδια, οι πιθανές αρρώστιες. «E, όχι κι από βόμβα», όπως «ε, όχι και με βιτριόλι»…
Μια αγαπημένη ταινία σε κάποιους «χώρους» ήταν και είναι -ακόμη προβάλλεται σε «στέκια» – το «Μίσος» του Ματιέ Κασοβίτς (γαλλική, 1995). Εκεί υπάρχει μια σκηνή που πάντα προκαλεί συζητήσεις: H παρέα των νεαρών του γκέτο είναι για πρώτη φορά οπλισμένη, έχει το περίστροφο, κατεβαίνουν στις σκάλες του μετρό. «Ποιον να σκοτώσουμε»; Τον φασίστα (που είχαν αφήσει ελεύθερο) ή τον αστυνομικό;
Τότε διασταυρώνονται στην άλλη κατεύθυνση με το τυπικό δείγμα του μεσαίου Γάλλου, του «μικροαστού» που τόσο σιχαίνονται. «Ποιον θα σκοτώσουμε»;
Με το ερώτημα και μόνο, η ανάληψη ευθύνης είναι δεδομένη. Και αυτό σε μας θα γινόταν αντιληπτό μόνο αν σταματούσαν οι βόμβες. Αλλά είναι κι αυτές ενταγμένες στο σύστημα που δικαιώνει τους «ήρωες του καιρού μας». Τα θύματα της «μοίρας»…
Ιnfo
– Μιχαήλ Λέρμοντωφ «Ενας ήρωας του καιρού μας», Αθήνα 1998, εκδ. Καστανιώτης
– Ηρακλή Αντρόνικωφ «Ενα πορτραίτο του Λέρμοντωφ», Αθήνα 1953, εκδ. O Κόσμος
– Σεργκέι Νετσάγεφ «H κατήχηση του επαναστάτη», Μιχαήλ Μπακούνιν «Απάντηση στον Νετσάγεφ», Θεσσαλονίκη 2008, εκδ. Πανοπτικόν
– Βλαντιμίρ Μακάνιν (όλα του!) από εκδ. Καστανιώτη