Δεν είναι το μοναδικό αλλά έρχεται να συμπληρώσει άλλα παρόμοια, και είναι πολύ πλούσιο για την ιστορία της Θεσσαλίας: Κωνστ. Καμπουρίδης, «Η Νεότερη Ελλάδα μέσα από οθωμανικές αρχειακές πηγές. Οικονομία, θεσμοί και κοινωνία στη Θεσσαλία του 17ου αιώνα», εκδ. Σταμούλη, 2009. Αφορά τις περιοχές της Λάρισας, της Καρδίτσας, του Φαναρίου, του Αλμυρού και των Τρικάλων.
Το ελληνικό κοινό, εκτός από λίγους εξειδικευμένους ερευνητές, δεν είχε τη δυνατότητα μιας άμεσης επαφής με τον αρχειακό πλούτο των οθωμανικών αρχείων μας: Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου, Οθωμανικά αρχεία της Κοζάνης, της Βέροιας, της Θεσσαλονίκης, είναι τα κυριότερα. Ιεροδικαστικοί κώδικες και κτηματολόγια, τα πιο χαρακτηριστικά περιεχόμενά τους. Η ιδέα να μεταφράζονται ή να δίνονται σε περίληψη τα περιεχόμενα αυτών των ιεροδικαστικών αρχείων επιτρέπει σε όλους όσοι ενδιαφέρονται να κάνουν μια αυτόνομη επίσκεψη στις καθημερινότητες της τουρκοκρατίας. Η εισαγωγή του μεταφραστή σε αυτά τα κείμενα επιτρέπει την κατανόηση του οθωμανικού διοικητικού συστήματος υποδιαιρεμένου σε σαντζάκια, καζάδες, ναχιγιέδες· του κατοικημένου από διάφορες διοικητικές ελίτ όπως οι σαντζάκ μπέηδες, οι καδήδες, οι επικεφαλής των κλητήρων, οι ανώτεροι αξιωματικοί των τιμαριούχων, οι διοικητές των γενιτσάρων, οι αγιάννηδες κ. ά. Την κατανόηση επίσης των συγκρούσεων με τους διοικούμενους. Ακόμη πιο ενδιαφέροντα αναδεικνύονται το φορολογικό σύστημα και το καθεστώς γαιοκτησίας με τους πολυάριθμους φόρους, όπως η δεκάτη και οι πρόσθετες επιβαρύνσεις της, ο κεφαλικός φόρος (φόροι διασκορπισμένων ραγιάδων, ραγιάδων βακουφίων κ. ά.), οι έκτακτοι φόροι. Το πολυσυζητημένο τιμαριωτικό και βακουφικό σύστημα διαβάζεται ανάγλυφα και μέσα απ’ αυτό αναδεικνύεται η αριστοκρατία του βασιλείου, οι ίδιοι οι τιμαριούχοι, αλλά και το οικογενειακό περιβάλλον του σουλτάνου. Ενα μικρό παράδειγμα: «Ο Kahraman, ο οποίος νεμόταν τιμάριο αξίας 6.000 άσπρων στο χωριό Likovyani, δεν παραβρέθηκε μαζί με τον στρατό στην υπεράσπιση του κάστρου KamaniŒa και το τιμάριό του παραχωρήθηκε στον Ibrahim». Αλλες φορές καταγράφονται οι συνοικίες των πόλεων, οι εστίες των οικισμών γύρω από τις πόλεις, των μουσουλμάνων και των μη μουσουλμάνων, ή αναφέρονται ξεχωριστές κατηγορίες πληθυσμού, οι Τσιγγάνοι, οι Εβραίοι. Σ’ αυτήν την περίπτωση δεν έχουμε την αριστοκρατία, αλλά τον κατακτημένο φορολογούμενο.
Μένοντας πάντα στη Θεσσαλία, και ειδικά στην πόλη της Λάρισας τον 17ο αιώνα, διαθέτουμε ένα αντίστοιχο βιβλίο του Γ. Ι. Σαλακίδη, του 2004, αλλά και ένα άλλο ακόμα που αφορά τις μεγάλες αφιερώσεις γης σε μουσουλμανικά ιδρύματα από τους πρώτους κατακτητές της Θεσσαλίας, τους Τουραχανίδες: Στ. Γ. Γουλούλης, «Τα αφιερωτήρια των Τουραχανίδων», Λάρισα, 2003.
Η πρωτοτυπία εδώ είναι ότι τα αφιερωματικά έγγραφα είχαν μεταφραστεί, ήδη, από τον 19ο αιώνα και κατατεθεί σε έναν συμβολαιογράφο της Λάρισας: Η οθωμανική περίοδος γίνεται έτσι πιο προσιτή στην ιστορία της και ανοίγει μια ουσιαστικότερη συζήτηση για την ιστορία του κατακτημένου.
* Ο κ. Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο.