Από τα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέχρι τις μέρες μας οι Τούρκοι αιωρούνται ανάμεσα στις ανατολικές τους ρίζες και στον μαγνήτη της Δύσης. Μετά την ήττα των Οθωμανών στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Τουρκία -υπό την ηγεσία του Κεμάλ Ατατούρκ- κυριολεκτικά άλλαξε πρόσωπο. Αυταρχικός, χαρισματικός και επαναστάτης, ο Κεμάλ επέβαλε τον απόλυτο δυτικισμό της τουρκικής κοινωνίας. Μέχρι τον θάνατό του, το 1938, είχαν καθιερωθεί το λατινικό αλφάβητο, η δυτική αμφίεση, ο διαχωρισμός κράτους και ισλαμικής θρησκείας, και η νομιμοποίηση ενός ιδιαίτερου ρόλου για τις ένοπλες δυνάμεις ως εγγυητριών του κοσμικού χαρακτήρα του κεμαλικού κράτους. Το τουρκικό έθνος-κράτος εκτόπισε σε ελάχιστο χρόνο μια πολυπολιτισμική και πολυεθνική αυτοκρατορία.
Η Τουρκία, αμφίθυμη πάντοτε, παρέμεινε ουδέτερη μέχρι τις τελευταίες μέρες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στον Ψυχρό Πόλεμο, όμως, υποχρεώθηκε να επιλέξει τη δυτική συμμαχία, καθώς η Σοβιετική Ενωση απαιτούσε από το 1946 την αναθεώρηση του καθεστώτος των Στενών προβάλλοντας συγχρόνως εδαφικές διεκδικήσεις σε δύο ανατολικές επαρχίες της Τουρκίας. Η γειτονική μας χώρα έγινε μέλος του ΝΑΤΟ το 1952 (μαζί με την Ελλάδα) και θεωρήθηκε από τους Αμερικανούς κράτος κομβικής σημασίας για τη δυτική στρατηγική της ανάσχεσης του σοβιετικού μπλοκ. Η κατάσταση αυτή άλλαξε ριζικά μετά την περεστρόικα του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και τον αυτοχειριασμό του υπαρκτού σοσιαλισμού στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Τούρκοι ειδήμονες άρχισαν γρήγορα να ψάχνουν για νέους και σύνθετους προσανατολισμούς, καθώς το μεταψυχροπολεμικό κέντρο του βάρους μετακινήθηκε στις περιοχές του Περσικού Κόλπου και των Δυτικών Βαλκανίων.
Στη δεκαετία του 1990 η Ρωσία, υπό τον Μπορίς Γιέλτσιν, εισήλθε σε μακρά περίοδο εσωστρέφειας σε μια άναρχη προσπάθεια προσαρμογής στον καπιταλισμό. Ετσι, με δεδομένη την απομάκρυνση της σοβιετικής απειλής, η Τουρκία έπρεπε να διαμορφώσει ένα νέο, μεταψυχροπολεμικό, δόγμα. Ενδεικτικά, ο διπλωμάτης/πολιτικός Σουκρού Ελεκτάγκ, σε άρθρο του που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Perceptions του τουρκικού Υπουργείου Εξωτερικών (Μάρτιος-Μάιος 1996), φρόντισε να καλύψει το κενό με το δόγμα των «δυόμισι πολέμων». Κατά τον Ελεκτάγκ, που είχε υπηρετήσει ως πρέσβης της Τουρκίας στην Ουάσιγκτον για μια δεκαετία, η Τουρκία θα έπρεπε να προετοιμαστεί για δύο ταυτόχρονους πολέμους, εναντίον της Ελλάδας και της Συρίας, και «μισό» πόλεμο εναντίον των Κούρδων αυτονομιστών. Η στρατηγική αυτή συμπληρωνόταν από μια «ειδική σχέση» με το Ισραήλ και, φυσικά, με την περαιτέρω σύσφιγξη των τουρκοαμερικανικών.
Αλλά σε λιγότερο από τρία χρόνια (στα τέλη της χιλιετίας) το τουρκικό εκκρεμές άρχισε και πάλι να κινείται προς μια νέα κατεύθυνση – την Ευρωπαϊκή Ενωση. Αυτή η επιλογή συνεπαγόταν τη μείωση της έντασης στο Αιγαίο και στην Κύπρο και επίσης μια νέα, φιλικότερη, προσέγγιση απέναντι στη Συρία. Μετά τις τουρκικές εκλογές του 2002 και την ανάληψη της εξουσίας από το Κόμμα της Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Ταγίπ Ερντογάν, η Τουρκία εγκατέλειψε συγκρουσιακά δόγματα τύπου Ελεκτάγκ. Εντονα επιφυλακτική για την επιλογή Μπους να εισβάλει το 2003 στο Ιράκ, φοβούμενη ότι ο πόλεμος αυτός θα μπορούσε να καταλήξει στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου και αναθεωρητικού κουρδικού κράτους στο βόρειο Ιράκ, αποφασισμένη να κρατήσει κάποιες αποστάσεις από το Ισραήλ (ιδίως μετά την εισβολή των Ισραηλινών στη Λωρίδα της Γάζας), θορυβημένη από τις επιπτώσεις της θεωρίας της σύγκρουσης των πολιτισμών (Δύση εναντίον Ισλάμ) που κέρδιζε έδαφος στους επίσημους κύκλους των ΗΠΑ, και ικανοποιημένη από τις οικονομικές της επιδόσεις (ως ανερχόμενη οικονομία μαζί με την Κίνα, την Ινδία και τη Βραζιλία) – η Τουρκία μετά τη δεύτερη, συντριπτική νίκη του Ερντογάν στις εκλογές του 2007 ήταν και πάλι έτοιμη να επαναπροσδιορίσει τη θέση της στον κόσμο.
Στις μέρες μας, το λεγόμενο δόγμα Αχμέτ Νταβούτογλου (υπουργός Εξωτερικών της κυβέρνησης Ερντογάν) περί «στρατηγικού βάθους» προκρίνει μια σχέση «μηδενικών προβλημάτων» με όλους τους γείτονες της Τουρκίας. Η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ενωση παραμένει τουρκική προτεραιότητα, αλλά η «διευρυνσιακή κόπωση» σε χώρες-κλειδιά, όπως η Γαλλία και η Γερμανία απομακρύνει την προοπτική πραγματοποίησης αυτού του καίριου στόχου. Η Τουρκία και η Βραζιλία διαφοροποιούνται από τις ΗΠΑ κρατώντας αποστάσεις από την αμερικανική πολιτική κυρώσεων εναντίον της πυρηνικής πολιτικής του Ιράν, και οι τουρκο-ισραηλινές σχέσεις ακολουθούν μια πορεία αμοιβαίας αποξένωσης. Ακόμη και η προσωπική «χημεία» των ηγετών από τα κόμματα Λικούντ (στο Ισραήλ) και AKP (στην Τουρκία) φαίνεται να βρίσκεται στο απόλυτο ναδίρ.
Και όλα αυτά συμβαίνουν στην Τουρκία καθώς μια ομάδα πρώην στρατιωτικών δικάζεται (υποθέσεις Εργκένεκον και Βαριοπούλα) για συμμετοχή σε μυστικές επιχειρήσεις από το 2003/4 που στόχο είχαν τη δημιουργία αναστάτωσης, η οποία θα δικαιολογούσε ένα στρατιωτικό πραξικόπημα. Πρόσφατη ένδειξη της άκρως τεταμένης σχέσης ανάμεσα στον στρατό και την κυβέρνηση είναι ότι έπρεπε φέτος να γίνουν δύο ξεχωριστές δεξιώσεις για την επέτειο της ανακήρυξης της Τουρκικής Δημοκρατίας (29 Οκτωβρίου 1923) επειδή οι στρατιωτικοί -πιστοί στις αρχές του κοσμικού κράτους- δεν θέλησαν να χαιρετίσουν τη σύζυγο του Τούρκου προέδρου, Αμπντουλάχ Γκιουλ, εφόσον εκείνη θα φορούσε τη μουσουλμανική μαντίλα.
Καθώς η Τουρκία προσπαθεί να διαχειριστεί τα προβλήματά της με διάφορους γείτονες, αντιμετωπίζει συγχρόνως σοβαρότατες εσωτερικές τριβές. Είναι μια χώρα σημαντική για την Ελλάδα και δεν μπορούμε να την αγνοήσουμε. Ομως, δεν πρέπει -όπως ορισμένοι ενεργητικοί στοχαστές επιμένουν- να τη μιμηθούμε!
*Ο καθηγητής Θεόδωρος Κουλουμπής ([email protected]) είναι αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.