Πριν από 3-4 χρόνια, εκατοντάδες πανεπιστημιακοί («οι χίλιοι», όπως τους βάφτισαν) αντέδρασαν ενυπόγραφα στον κατήφορο του δημόσιου πανεπιστημίου. Διεκδίκησαν τα αυτονόητα: να ανοίξουν τα πανεπιστήμια, να παραμείνουν ζωντανοί πόλοι έρευνας και διδασκαλίας κι όχι μαύρες τρύπες ανομίας και ατιμωρησίας. Να σταματήσει η αυθαιρεσία της διάλυσης συλλογικών οργάνων από «αγανακτισμένους» φοιτητές. Να αποκατασταθεί η ελευθερία λόγου, να μην τελεί υπό το έλεος ακραίων μειοψηφιών. Να προστατευθεί η δημόσια περιουσία των ΑΕΙ. Να μεταρρυθμιστεί ο νόμος-πλαίσιο 1268/82, που μας έχει παγώσει στη δεκαετία του ’70. Να γίνουν τα ελληνικά ΑΕΙ «κανονικά» ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, όπου θα εργάζεσαι χωρίς να ντρέπεσαι για την όψη και την κατάντια τους. Αυτά παραμένουν αιτήματα της ελληνικής κοινωνίας, που έχει κουραστεί να πληρώνει τις καταστροφές, δεν αντέχει να βλέπει το ανθρώπινο κεφάλαιο της εκπαίδευσης να απαξιώνεται και δεν έχει πια χρήματα να φυγαδεύει τα παιδιά της να μορφωθούν στο εξωτερικό.
Το υπουργείο Παιδείας κατέθεσε τον Οκτώβριο τις προτάσεις του για τη μεταρρύθμιση των ΑΕΙ. Απαντούν οι προτάσεις αυτές στις μεταρρυθμιστικές προσδοκίες της πανεπιστημιακής κοινότητας; Και ναι και όχι – αλλά κυρίως ναι.
Πρώτα τα θετικά. Οι προτάσεις του υπουργείου Παιδείας είναι οι τολμηρότερες που έχουν ώς τώρα κατατεθεί. Ανταποκρίνονται στην ανάγκη για έναν λιτό νόμο-πλαίσιο, που δεν θα λεπτορυθμίζει ομοιόμορφα αλλά θα αναθέτει τις επιμέρους ρυθμίσεις στα ίδια τα αυτοδιοικούμενα ΑΕΙ, τις Συγκλήτους και τους Κανονισμούς τους, ενισχύοντας την αυτοτέλεια και πολυτυπία. Οι προτάσεις του υπουργείου μεταφέρουν εξουσίες εποπτείας από το κράτος στα ίδια τα ΑΕΙ. Εισάγουν ένα νέο θεσμικό όργανο, το Συμβούλιο Διοίκησης του ΑΕΙ, με πλειοψηφία εκλεγμένων πανεπιστημιακών και συμμετοχή άλλων προσωπικοτήτων που θα επιλέγονται από το πανεπιστήμιο. Το Συμβούλιο Διοίκησης αναλαμβάνει ελεγκτικές αρμοδιότητες, τον στρατηγικό σχεδιασμό και την πολιτική ανάπτυξης του ΑΕΙ, ενώ το ακαδημαϊκό και ερευνητικό έργο παραμένει ευθύνη της Συγκλήτου και του πρύτανη. Αρκετές λεπτομέρειες για τις αρμοδιότητες και τις σχέσεις Συμβουλίου-Συγκλήτου παραμένουν ασαφείς, και ως γνωστόν ο διάβολος κατοικεί στις λεπτομέρειες, αλλά η πρόταση είναι σωστή.
Οι προτάσεις του υπουργείου ανταποκρίνονται στο αίτημα «αυτοτέλεια, αξιολόγηση, λογοδοσία» των ΑΕΙ. Υπογραμμίζουν επίσης την ανάγκη εξωστρέφειας και διεθνοποίησης. Δεν υπάρχει τίποτα που να αναδεικνύει τη θεσμική ένδεια του ελληνικού πανεπιστημίου όσο η σύγκριση με τη διεθνή πραγματικότητα. Πάρτε ακόμα και την Τουρκία. Δεν είναι μόνο ότι δύο αγγλόφωνα τουρκικά πανεπιστήμια βρίσκονται στα 200 κορυφαία του κόσμου – και κανένα ελληνικό (βλ. Ι. Ν. Γρηγοριάδη, «Τα μυστικά μιας επιτυχίας», «Καθημερινή», 23.11.2010). Η Τουρκία διαθέτει και άλλα εξαιρετικά πανεπιστήμια με διεθνή γλώσσα διδασκαλίας, που απασχολούν ξένους πανεπιστημιακούς (μεταξύ τους πολλοί Ελληνες) και χιλιάδες ξένους φοιτητές. Θα μπορούσαμε κι εμείς να μετατρέψουμε την ανώτατη εκπαίδευση σε κατ’ εξοχήν εξαγωγικό κλάδο της οικονομίας και αναπτυξιακή αιχμή εθνικής εξωστρέφειας, προσελκύοντας χιλιάδες ξένους φοιτητές, συνδέοντάς τους με την Ελλάδα και εισάγοντας φοιτητικό συνάλλαγμα. Αντ’ αυτού, έχουμε παραδώσει τα πανεπιστήμιά μας σε κομματικούς νεολαίους και ακραία γκρουπούσκουλα και στέλνουμε κάθε χρόνο δεκάδες χιλιάδες Ελληνες φοιτητές στο εξωτερικό.
Το σχέδιο του υπουργείου φαίνεται να τερματίζει το παράλογο καθεστώς εκλογής πρύτανη με καθοριστικό ρόλο των φοιτητικών παρατάξεων, με συντελεστή φοιτητικής ψήφου 40% του συνόλου των εκλεκτόρων! Ο τελευταίος νόμος Γιαννάκου προσπάθησε να εισαγάγει την καθολική συμμετοχή του συνόλου των φοιτητών στην εκλογή των πρυτανικών αρχών. Η προσπάθεια αυτή του νόμου του 2007 απέτυχε. Στις τελευταίες εκλογές πρυτάνεων η συντριπτική πλειονότητα των φοιτητών απείχε. Τον κυρίαρχο λόγο είχαν πάλι οι παρατάξεις, οι συντεχνίες εργαζομένων και η παντός είδους πελατειακή συναλλαγή. Με την πρόταση του υπουργείου, η διαδικασία δείχνει να περνάει από την αποτυχημένη άμεση στην ωριμότερη αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Ο πρύτανης θα εκλέγεται από το Συμβούλιο Διοίκησης, όπου εκπροσωπούνται οι φοιτητές, με συμμετοχή της Συγκλήτου, αλλά χωρίς καθοριστικό ρόλο των φοιτητικών παρατάξεων. Ευκαιρία οι τελευταίες να συγκροτήσουν αντιπροσωπευτικούς φοιτητικούς συλλόγους, ίσως μια μέρα καταφέρουν να συμφωνήσουν και σε κοινά αποτελέσματα στις φοιτητικές εκλογές.
Δύο είναι οι κυριότεροι κίνδυνοι από τις προτάσεις του υπουργείου: η κακή εφαρμογή και η μη εφαρμογή. Παράδειγμα κακής εφαρμογής: καλή η κινητικότητα, αλλά τα πανεπιστήμια δεν μπορούν να φέρουν το βάρος κρίσιμων γενικών εξετάσεων επιλογής Τμήματος από τους φοιτητές. Και άλλες αδυναμίες, που ο σοβαρός διάλογος με τις υπεύθυνες δυνάμεις των πανεπιστημίων μπορεί να επιλύσει.
Αλλά ο κίνδυνος της μη εφαρμογής είναι ο σοβαρότερος. Σωστά η κυβέρνηση επιδιώκει συναινέσεις. Τι θα γίνει αν δεν τις αποσπάσει; Ο φόβος της υπαναχώρησης ή μιας νερωμένης «μεταρρύθμισης-σούπας» είναι υπαρκτός. Οι κομματικοί στρατοί θα κάνουν το παν να διατηρήσουν την κυριαρχία τους. Ορισμένοι πρυτάνεις αντέδρασαν με καταγγελτικά ψηφίσματα ευτελούς συνδικαλισμού και αριστερίστικης αδιαλλαξίας. Πώς να λειτουργήσει η πολυτυπία και η αυτοτέλεια αν τα όργανα διοίκησης διαλύονται βιαίως, οι πρυτάνεις σέρνονται από τις παρατάξεις και τα πανεπιστήμια δεν έχουν κανονισμό;
Μετά τόσον καιρό, ο πήχυς των προσδοκιών βρίσκεται ψηλά. Ισως πάλι να φαίνεται έτσι επειδή ατενίζουμε από τον πάτο.
* Ο κ. Γ. Παγουλάτος διδάσκει στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών.