Πριν από ενάμισι περίπου αιώνα, ο Γάλλος φιλόσοφος Αλέξης ντε Τοκβίλ ταξίδεψε στη νέα ήπειρο για να μελετήσει το σωφρονιστικό σύστημα των Αμερικανών. Με την ευκαιρία της παρατεταμένης επίσκεψής του συνέγραψε το μνημειώδες έργο του, «Η Δημοκρατία στην Αμερική» όπου, μεταξύ άλλων, παρατηρούσε ότι όλοι οι πολίτες αυτής της χώρας (οι Ινδιάνοι δεν υπήρξαν πολίτες, αλλά ξεχωριστό «έθνος») μοιράζονταν την ίδια πολιτική και κοινωνική ιδεολογία που ο Τοκβίλ χαρακτήρισε σαν «ενάρετο υλισμό». Σήμερα, από τα δύο σκέλη του προσδιορισμού έχει περίπου χαθεί «ο ενάρετος» και οι Αμερικανοί έχουν απολέσει την ιδεολογική τους συνοχή. Οι Ρεπουμπλικανοί κληρονόμησαν από την εποχή Bush μια μεγάλη κοινωνική ομάδα μικρομεσαίων οι οποίοι πιστεύουν ότι η παρακμή της χώρας τους είναι ζήτημα ηθικό, ενώ οι οπαδοί του Προέδρου Obama θεωρούν αντίθετα ότι τα προβλήματα της κοινωνίας τους είναι κυρίως οικονομικά.
Με 5% του πληθυσμού του πλανήτη και το 23% του παγκόσμιου οικονομικού προϊόντος, οι ΗΠΑ αναλώνουν 50% των στρατιωτικών δαπανών όλων των μελών του ΟΗΕ μαζί. Από το 1987 ο ιστορικός του Yale, Paul Kennedy (The Rise and Fall of Great Powers: Economic Change and Military Conflict from 1500 to 2000 – New York: Random House, 1987)), είχε προκαλέσει μεγάλες συζητήσεις με την πρόβλεψη της παρακμής των ΗΠΑ που θα προερχόταν από στρατιωτική επέκταση πέρα από την οικονομική τους αντοχή. Μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, δεν έγιναν αντιληπτές οι αδυναμίες της αμερικανικής οικονομίας και καθώς οι ΗΠΑ κατίσχυσαν ως μοναδική υπερδύναμη του πλανήτη, η προφητεία του Kennedy ξεχάστηκε.
Τη συζήτηση για την πορεία της αμερικανικής παρακμής επαναφέρει πρόσφατα ο καθηγητής του Johns Hopkins, David Calleo («American Decline Revisited», Survival, The IISS, Vol. 52, No. 4, August-September 2010, pp 215-226). Σημειώνει ότι, το 1960, οι ΗΠΑ ήταν υπεύθυνες για το 40% του παγκόσμιου οικονομικού προϊόντος, ενώ σήμερα παράγουν μόνο το 23%. Στην Ευρωζώνη αναλογεί περίπου το ίδιο ποσοστό, Ιαπωνία και Κίνα παράγουν η καθεμιά από 8% του παγκόσμιου προϊόντος. Το έλλειμμα στις τρέχουσες πληρωμές των ΗΠΑ ξεπέρασε το 2009 τα 420 δισεκατομμύρια δολάρια. Την ίδια χρονιά, η Ευρώπη είχε έλλειμμα 75 δισεκατομμύρια δολάρια, ενώ το πλεόνασμα της Ιαπωνίας για το 2009 είναι 200 δισεκατομμύρια και της Κίνας 400 δισεκατομμύρια δολάρια.
Χάρη στον ρόλο του δολαρίου ως αποθεματικού συναλλάγματος για πολλές οικονομίες του κόσμου, οι ΗΠΑ κατάφεραν ώς τώρα να χρηματοδοτούν τα μεγάλα τους ελλείμματα. Ωστόσο, η εσωτερική εικόνα της οικονομίας δεν υπήρξε ενθαρρυντική. Η ψαλίδα στην κατανομή του εισοδήματος διαρκώς ανοίγει. Από το 1983 ώς το 2007 το χαμηλότερο εισοδηματικά 80% των Αμερικανών αύξησε τις αποδοχές του κατά 10%, ενώ για την ίδια περίοδο οι αποδοχές του υψηλότερου 20% αυξήθηκαν κατά 60%. Σήμερα, το κορυφαίο 50% της αμερικανικής εισοδηματικής πυραμίδας κατέχει το 70% των εθνικών κεφαλαίων. Η εικόνα αυτή θυμίζει έντονα της ΗΠΑ πριν από το κραχ του 1929.
Οι Ευρωπαίοι παρουσιάζουν πλεονεκτήματα έναντι των Αμερικανών. Η υποδομή του δημόσιου τομέα είναι ως επί το πλείστον σε καλύτερη κατάσταση από τον αμερικανικό, το σύστημα της δημόσιας περίθαλψης πολύ πιο εξελιγμένο, η κατανομή των εισοδημάτων δικαιότερη και ο μέσος πολίτης καλύτερα πληροφορημένος για τα δικαιώματα και το συμφέρον του.
Οι Roger Altman και Richard Haass («American Profligacy and American Power. The Consequence of Fiscal Irresponsibility», Foreign Affairs, Nov. Dec. 2010, pp 25-34) δεν συμμερίζονται την απαισιοδοξία του Calleo για το μέλλον της Αμερικής ούτε συμφωνούν με τη σημασία που αποδίδει ο Paul Kennedy στον στρατιωτικό προϋπολογισμό των ΗΠΑ. Επισημαίνουν ότι το κόστος των δύο πολέμων (Ιράκ – Αφγανιστάν) αναλογεί μόνο με το 10% – 15% του ετήσιου αμερικανικού ελλείμματος. Ως Ρεπουμπλικανοί αποδίδουν μεγαλύτερο βάρος στις εσωτερικές δαπάνες και στα δημοσιονομικά ελλείμματα. Συμφωνούν με τον Calleo ότι αν δεν αντιμετωπιστεί αμέσως το πρόβλημα του δημόσιου χρέους θα υπονομεύσει μακροχρόνια, όχι μόνο το εισόδημα του μέσου Αμερικανού, αλλά και την ανάπτυξη της χώρας.
Το πρόβλημα πίσω από την ελληνική αποτυχία που ζούμε σήμερα είναι λίγο – πολύ γνωστό. Ανεβάζαμε διαρκώς χάρη σε παροχές και δάνεια, το επίπεδο ζωής μας πέρα από την εισοδηματική μας ευχέρεια. Καταφέραμε έτσι να γίνουμε ελάχιστα ανταγωνιστικοί και να δανειζόμαστε για να χρηματοδοτούμε τον καταναλωτικό μας οίστρο. Κάτι ανάλογο έγινε και στις ΗΠΑ ώστε να σωρεύουν τεράστιο δημόσιο (αλλά, αντίθετα από εμάς, και ιδιωτικό) χρέος.
Σήμερα, η Κίνα μόνο έχει στην κατοχή της το 22% των ομολόγων του αμερικανικού δημόσιου χρέους και είναι συζητήσιμο αν θα εξακολουθήσει να αγοράζει πλέον το επισφαλές αυτό προϊόν. Αντίθετα, όμως, από την Ελλάδα, οι ΗΠΑ εξακολουθούν να διαθέτουν, για οφθαλμοφανείς λόγους, διεθνή αξιοπιστία.
Οι διαφορές ωστόσο ανάμεσα στους Ελληνες και τους Αμερικανούς είναι θεμελιώδεις. Το αμερικανικό έθνος-κράτος και το σύνταγμά του χαρακτηρίζονται από την καχυποψία του μέσου πολίτη για την ισχύ της κεντρικής κυβέρνησης και τις δικαιοδοσίες της εκτελεστικής εξουσίας. Αντίθετα από τους Αμερικανούς που προκρίνουν το μικρό και ελεγχόμενο κράτος, οι Ελληνες θέλουν το κράτος τους τροφό και προστάτη – με όλες τις σημασίες του όρου αυτού. Αν ο ελληνικός αριστερός λαϊκισμός διογκώνει διαρκώς ένα δαπανηρό και ανίκανο κράτος, οι μικρομεσαίοι Αμερικανοί των Πάρτι του Τσαγιού θεωρούν μέσα στην αυτάρεσκη άγνοιά τους ότι μπορούν να διαχειριστούν οι ίδιοι τα κοινά καλύτερα από το πολυτελές ομοσπονδιακό κράτος.
Ποιο θα είναι άραγε το επόμενο βήμα των ΗΠΑ; Θα εγκαταλείψουν τον διεθνή ανταγωνισμό υψώνοντας προστατευτικά τείχη για τα προϊόντα τους, παρασύροντας έτσι την Ευρώπη αλλά και την Ασία σε ύφεση; Ή θα συνεχίσουν τη σημερινή τους πρακτική, διαθέτοντας όλο και μεγαλύτερο μέρος του δημόσιου χρέους σε ξένους αγοραστές; Οποιαδήποτε και αν είναι η μελλοντική εξέλιξη των ΗΠΑ, οι επιπτώσεις για τον υπόλοιπο κόσμο θα είναι τεράστιες.
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.