Οι σωτήρες εμφανίζονται συνήθως σε κοινωνίες οι οποίες βρίσκονται σε κρίση. Στη βιβλική τοπογραφία, οι προφήτες έρχονταν από την έρημο έπειτα από μακρά προετοιμασία νηστείας και προσευχής. Οι σύγχρονοι σωτήρες αποκαλύπτονται στα ΜΜΕ και στα blogs του Διαδικτύου. Είναι όλοι πατριώτες στον υπερθετικό βαθμό, αριστείς της κοινοτοπίας και της συνωμοσιολογίας. Στην κατηγορία των σωτήρων σπανίζουν οι ελευθερόφρονες, οι μετριοπαθείς, οι κεντρώοι και οι έχοντες πρωτότυπη σκέψη.
Στις σημερινές ΗΠΑ ευδοκιμεί ένα είδος σωτήρα που συνδυάζει τη θυμοσοφία του μέσου όρου με το θεόπνευστο χάρισμα των ευαγγελιστών παστόρων του Φαρ Ουέστ. Οι σωτήρες που απηχούν την καθημερινή μετριότητα, όπως η Σάρα Πέιλιν, ή οι έξαλλοι κήρυκες του δημοφιλέστατου Fox News σαν τον Ρας Λίμποου ή τον Γκλεν Μπεκ, θυμίζουν στον μέσο θεατή τον εαυτό του. Απαίδευτο, σκοτισμένο, εχθρό κάθε αυθεντίας και θρησκευόμενο, που αισθάνεται θύμα της Ουάσιγκτον. Για τους Ευρωπαίους, το φαινόμενο της Fox News του Ρόμπερτ Μέρντοχ και η επιρροή του στις μάζες της Αμερικής είναι πράγματα ανεξήγητα. Πώς κατάφερε ένας Αυστραλός επιχειρηματίας, που ούτε πουριτανός στον ιδιωτικό του βίο τυγχάνει ούτε θρησκεύεται, να στήσει έναν τηλεοπτικό σταθμό, ο οποίος ευαγγελίζεται τον λόγο των φονταμενταλιστών του προτεσταντισμού;
Οι οργισμένοι του δημοσιογράφοι καταγγέλλουν συνήθως την ομοσπονδιακή κυβέρνηση για όλα τα κακά που συμβαίνουν στη χώρα και βέβαια για κατάχρηση εξουσίας. Ο Λίμποου θεωρεί τον πρόεδρο Ομπάμα υπεύθυνο για την αύξηση της ανεργίας, αλλά παράλληλα δηλώνει ότι η δημόσια ιατρική περίθαλψη στερεί τους ανέργους από τις βασικές τους ελευθερίες επιλογής. Η μόνη τους επιλογή προφανώς, για να μην επιβαρύνουν τους φορολογουμένους, είναι να πεθάνουν. Ο έτερος διάσημος της Fox News, o Γκλεν Μπεκ, είναι πρόσωπο παρμένο από τις κινηματογραφικές ταινίες του Τζον Φορντ. Τύπος (πρώην) αλκοολικού ιεροκήρυκα πάστορα από κάποια ξεχασμένη μεθοριακή κωμόπολη της δυτικής Αμερικής, εκφράζει τις τύψεις του για τις ανομολόγητες αμαρτίες του και τη μηδαμινότητά του μπροστά στον Θεό. Ακολουθούν ο νταής Ιρλανδός Οράιλι, ο οποίος απειλεί με βία τους συνομιλητές του όταν διαφωνούν, και πάμπολλοι οπαδοί των Πάρτι του Τσαγιού και της άλωσης του κέντρου των αποφάσεων από την αμερικανική περιφέρεια.
Η εικόνα του ιδεολογικού διχασμού των ΗΠΑ παραπέμπει στις παραμονές του εμφυλίου πολέμου. Αυτή τη φορά, όμως, στο επίκεντρο του διχασμού δεν βρίσκεται η επιλογή του ιδεώδους πολιτειακού συστήματος, αλλά η σύγκρουση του κοσμικού φιλελευθερισμού, του Συντάγματος με τον λαϊκό ευαγγελικό φονταμενταλισμό των μαζών.
Στο ογκώδες στοχαστικό βιβλίο του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου, Μανούσου Μαραγκουδάκη, «Αμερικανικός Φονταμενταλισμός» (Παπαζήσης, 2010), διαγράφεται με ενάργεια και τεκμηρίωση η πορεία του αρχικού πουριτανισμού, από τους εκτός πολιτικής ζηλωτές, ώς τον πολιτικοποιημένο ευαγγελικό φονταμενταλισμό της σήμερον. Ο συγγραφέας παρατηρεί ότι το παραδοσιακό χάσμα μεταξύ θρησκευτικότητας και πολιτικής στην προτεσταντική Αμερική γεφυρώθηκε από τον μεταπολεμικό αντικομμουνισμό. Πρωταγωνιστής του νέου φονταμενταλισμού και γεφυροποιός με το παρελθόν υπήρξε ο χαρισματικός θρησκευτικός ρήτορας Μπίλι Γκράχαμ. Ο Γκράχαμ ενθάρρυνε τον Αϊζενχάουερ να θέσει υποψηφιότητα για πρόεδρος των ΗΠΑ και αργότερα βρέθηκε στο στενό περιβάλλον του Ρίτσαρντ Νίξον. Αναγκάστηκε να απομακρυνθεί από τον πρόεδρο των ΗΠΑ όταν ξέσπασε το σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ.
Η επιρροή του, ωστόσο, έφτασε ώς τον Μπους τον νεότερο. Ομως ο Γκράχαμ, αν και φιλοδοξούσε να ασκεί επιρροή στους πολιτικούς, δεν ήθελε να γίνουν ο ίδιος και οι περί αυτόν πολιτικοί. Οπως επισημαίνει ο Μαραγκουδάκης, η διαφορά ανάμεσα στους νεότερους Ευαγγελιστές και τους παλιούς, είναι η ροπή των πρώτων προς την πολιτική εξουσία. Δεδομένου ότι οι προτεστάντες του 17ου-19ου αιώνα πίστευαν στον απόλυτο διαχωρισμό θρησκείας και κράτους, ώστε να προστατευθεί η θρησκεία από τις εγκόσμιες αμαρτίες και το κράτος από τις θρησκευτικές διαμάχες, η σημερινή εξέλιξη αποτελεί απειλή για την ενότητα των ΗΠΑ. Ο Μαραγκουδάκης ερμηνεύει τον αμερικανικό φονταμενταλισμό ως έκφραση του νεωτερισμού μάλλον, παρά της μεσαιωνικής παράδοσης.
Η φονταμενταλιστική γραμματεία του 19ου αιώνα είχε σχέση με την επαγωγική σκέψη του Βάκωνα και τη σκωτική φιλοσοφία της κοινής λογικής. «Εάν ταξινομηθεί ορθολογικά η γνώση αυτή, μπορεί να αποδώσει ένα μεγάλο βαθμό βεβαιότητας για την πραγματικότητα» (σελ. 633). Σε αντίθεση, όμως, με τους εγγράμματους ταγούς των φονταμενταλιστών του παρελθόντος, οι σύγχρονοι ηγέτες και οπαδοί των Πάρτυ του Τσαγιού είναι άτομα περιορισμένης καλλιέργειας. Χωρίς να έχουν πλήρη συνείδηση των πράξεών τους στρέφονται, ούτε λίγο ούτε πολύ, κατά της εγκόσμιας φιλελεύθερης φιλοσοφίας των πατέρων του αμερικανικού Συντάγματος.
Το κακό αρχίζει από την προεδρία του Ρόναλντ Ρέιγκαν, όταν πραγματοποιείται η σύνθεση της υλιστικής ιδεολογίας των συντηρητικών Ρεπουμπλικανών με τον θρησκευτικό χιλιασμό των λαϊκών φονταμενταλιστών. Πρόκειται για ταξική συμμαχία χωρίς προηγούμενο στην αμερικανική ιστορία. Ετσι ο ακραίος ατομικισμός, η δυσπιστία προς την κεντρική εξουσία, η προτίμηση της ελευθερίας έναντι της ισότητας και ο ακραίος πατριωτισμός ενώθηκαν με τον θρησκευτικό φανατισμό του μικρού ανθρώπου. Το υβρίδιο αναπτύσσεται απειλητικό για την ενότητα των ΗΠΑ.
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.