Ο Τομάζο Πάντοα-Σιόπα ήταν μια ξεχωριστή προσωπικότητα στο ιδιότυπο πολιτικό σύστημα της Ευρώπης. Πρώην ανώτατο στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της κεντρικής τράπεζας, υπουργός Οικονομικών της κυβέρνησης Πρόντι στην Ιταλία, επικεφαλής μιας σημαντικής ευρωπαϊκής δεξαμενής σκέψης και πρόσφατα σύμβουλος του Ελληνα πρωθυπουργού, ο Πάντοα-Σιόπα ήταν ένας τεχνοκράτης με πολιτικό μυαλό. Με άλλα λόγια, συνδύαζε τη γνώση με το πολιτικό κριτήριο και την κοινωνική ευαισθησία. Ανήκε στη γενιά εκείνη που έχτισε το ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Στήριξε την Ελλάδα όταν ξέσπασε η κρίση, γιατί ήταν προοδευτικός άνθρωπος και εφάρμοζε στην πράξη την αρχή της αλληλεγγύης. Ο θάνατός του σηματοδοτεί και το πέρασμα της σκυτάλης στην επόμενη γενιά των Ευρωπαίων πολιτικών και μάλιστα σε μια περίοδο κρίσης.
Είναι αλήθεια βέβαια ότι η Ευρώπη ενηλικιώθηκε μέσα από αλλεπάλληλες κρίσεις, αλλά αυτή τη φορά τα πράγματα είναι πολύ σοβαρά. Στη σημερινή συγκυρία απαιτούνται μέτρα επιεικώς αδιανόητα μόλις λίγους μήνες πριν: ένα μίνιμουμ δημοσιονομικής ένωσης που θα περιλαμβάνει αυστηρούς περιορισμούς στη διαχείριση των εθνικών προϋπολογισμών, κοινά εργαλεία και μηχανισμούς στήριξης για να αντιμετωπίσουν οι κυβερνήσεις τον πανικό (και την κερδοσκοπία) στις αγορές. Η σύγκλιση απόψεων απαιτεί συνήθως και σύγκλιση συμφερόντων, αλλά σήμερα η οικονομική κατάσταση στη Γερμανία -ή τη Σουηδία- διαφέρει ριζικά από την αντίστοιχη στην Ιρλανδία, την Πορτογαλία ή την Ελλάδα. Δεν χτίζεται εύκολα συναίνεση σε μια τέτοια βάση. Ταυτόχρονα, ενισχύονται οι τάσεις εσωστρέφειας σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, οι δημαγωγοί χτυπάνε τα ταμπούρλα του εθνικισμού και οι πολιτικές ηγεσίες προσπαθούν να αρπαχτούν από την πατροπαράδοτη εθνική σταθερά για να μην τους παρασύρει το ρεύμα της οικονομικής κρίσης και της πολιτικής απαξίωσης. Δύσκολοι καιροί για υπερεθνικές συνεργασίες, πρέπει να το παραδεχτούμε.
Τι κρατάει λοιπόν την Ευρώπη ζωντανή, έστω και αν συχνά δίνει την εικόνα ότι παραπαίει; Πολύ απλά, το ένστικτο της επιβίωσης, γιατί όλοι καταλαβαίνουν (Μέρκελ, Σαρκοζί, μπορεί ακόμη και ο Κάμερον, για να περιοριστούμε στις μεγάλες χώρες που παίρνουν συνήθως και τις μεγάλες αποφάσεις) ότι μια γενικευμένη κρίση του ευρώ θα είχε καταστροφικές συνέπειες για όλους – και για το ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Σε στιγμές νηφαλιότητας, αντιλαμβάνονται επίσης ότι η Ευρώπη στο σύνολό της περιθωριοποιείται σε έναν κόσμο όπου το κέντρο βάρους μετατοπίζεται προς την Ασία και η αξία των Ευρωπαίων ως (λιγότερο ή περισσότερο) υπάκουων συμμάχων της Αμερικής βαίνει μειούμενη.
Επειδή λοιπόν αντιλαμβάνονται πολύ καλά τι διακυβεύεται, αλλά γνωρίζουν επίσης ότι το κόστος της μακροπρόθεσμης αντιμετώπισης του προβλήματος είναι πολύ μεγάλο, προσπαθούν να κερδίσουν χρόνο με ημίμετρα, ελπίζοντας σε κάποιο θαύμα στην πορεία. Ανθρώπινη η αντίδραση, μπορεί να έλεγε κάποιος. Δεν είναι πολύ διαφορετική η συμπεριφορά της Ευρωπαϊκής Ενωσης τους τελευταίους μήνες: από την πλήρη άρνηση στη βαθμιαία και διστακτική παραδοχή μιας εξαιρετικά δυσάρεστης πραγματικότητας, που ακολουθείται από δύσκολα μέτρα, τα οποία όμως βρίσκονται ένα ή δύο βήματα πίσω από τις εξελίξεις στις περιβόητες αγορές.
Ετσι πρέπει να δούμε και τις αποφάσεις του πρόσφατου Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Η απόφαση για τη δημιουργία ενός μόνιμου μηχανισμού στήριξης του ευρώ και μετά το 2013, με όλους τους περιορισμούς που το συνοδεύουν και την ελεγχόμενη αναθεώρηση της Συνθήκης, ήταν ουσιαστικά η παραχώρηση της Γερμανίας στους άλλους. Η Γερμανία καθορίζει σήμερα τους κανόνες του παιχνιδιού, διότι πολύ απλά έχει τη μεγαλύτερη και ισχυρότερη οικονομία. Φοβάμαι όμως ότι πολύ γρήγορα θα χρειαστούν και άλλα μέτρα. Το ευρωπαϊκό παιχνίδι σήμερα είναι για παίκτες με πολύ γερά νεύρα. Για μας, που βρισκόμαστε στο χείλος του γκρεμού, είναι θέμα επιβίωσης που εξαρτάται πρώτιστα από εμάς τους ίδιους, εξαρτάται όμως και από τις εξελίξεις στον ευρωπαϊκό χώρο.
*Ο κ. Λουκάς Τσούκαλης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.