Βλέποντας από τη σημερινή χρονική απόσταση το χάρτινο, εικαστικό και βιογραφικό, υλικό της έκθεσης Prinzhorn στο Μουσείο Μπενάκη «Αιτία θανάτου: Ευθανασία» (21 Ιανουαρίου – 13 Μαρτίου 2011), η υπόθεση μοιάζει με ιδιοφυή μυθιστορηματική σύλληψη μιας απεχθούς δυστοπίας. Στις αρχές του 20ού αιώνα βρισκόμαστε σε έναν κόσμο αχανή, όπου όλα ανατρέπονται χάνοντας το γνωστό περίγραμμά τους. Είμαστε σε μια εποχή αδιανόητων επιστημονικών αλλαγών και ασύλληπτων τεχνολογικών εφαρμογών· είμαστε σε έναν καιρό πυρετικής καλλιέργειας ουτοπιών και βαθιάς αποκρυφιστικής πίστης· είμαστε σε ένα περιβάλλον που ευνοεί τη βούληση για ισχύ, σε έναν κόσμο απόλυτου καλλιτεχνικού ριζοσπαστισμού, σε ένα περιβάλλον ευπιστίας και φανατισμού, σε μια εποχή επιθετικού εθνικισμού και εμπόλεμης βίας. Μοιάζει έτσι αναμενόμενο πως μέσα στην αναταραχή των κοινωνικών ανατροπών, οι πιο αδύναμοι ψυχολογικά κρίκοι έχασαν το μυαλό τους, άρχισαν να παραληρούν, εγκλείσθηκαν σε ψυχιατρικά ιδρύματα και παρέμειναν δεκαετίες ολόκληρες μιλώντας μοναχοί, θεωρώντας τον εαυτό τους απεσταλμένο του Θεού, απαντώντας στη βία με βία. Και ορισμένοι, όπως οι δεκαοκτώ ασθενείς της έκθεσης, με ένα απλό μολυβάκι, με ακουαρέλες, ξυλομπογιές, πενάκια και κιμωλίες, βυθίστηκαν μέσα στο σχέδιο, αποτυπώνοντας με κοφτές νευρικές γραμμές, με υπέροχα χρώματα, με θαμπές αποχρώσεις, πάνω σε χαρτόνια και σε χαρτιά, τα περίεργα πλάσματα της φαντασίας τους και τον κόσμο όπως τον καταλάβαινε ο νους τους. Το αποτέλεσμα είναι συγκλονιστικό, ένα σύμπαν πολύχρωμο, λαμπρό, εφιαλτικό, απελπισμένο, σκουρόχρωμο, συμμετρικό, λεπτοδουλεμένο, μαγικό, δραματικό, παραστατικό, μπερδεμένο. Είναι η ίδια εποχή που πριν ριχτεί απ’ το παράθυρο, ο Σέπτιμους της Βιρτζίνια Γουλφ ακούει τα πουλάκια να του μιλούν απ’ τα κλαδιά των δέντρων ελληνικά. Είναι η ίδια περίοδος που μετά την πολύχρονη αιχμαλωσία του στη μακρινή Σιβηρία, ο Γκάμπριελ Νταν του Γιόζεφ Ροτ περιφέρεται εντελώς άσκοπα συναντώντας αλλόκοτα πλάσματα κάπου στην ανατολική μεθόριο, στο πολυτελές Ξενοδοχείο Σαβόι. Είναι η ίδια εποχή που, βυθισμένοι μες στην καρδιά της αστικής πραγματικότητας, οι ήρωες του Χέρμαν Μπροχ υπνοβατούν και ο Στήβεν Δαίδαλος παραμιλά στο Δουβλίνο.
Ο ομώνυμος τόμος της έκθεσης, την οποία οργάνωσε η Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία και έχει επίτιτλο «Συγκαλυμμένη εξόντωση των ψυχικά ασθενών στην εποχή του Ναζισμού» (μετ. Εμη Βαϊκούση, σελ. 130), προσφέρει άφθονο υλικό μελέτης. Ποιες είναι οι σχέσεις της καλλιτεχνικής (ανατρεπτικής) έκφρασης με την ψυχική ασθένεια και την ψυχική υγεία; Οι αισθητικές αρετές των συγκεκριμένων έργων δεν περιέχουν στοιχεία τα οποία να προδίδουν την ψυχοπαθολογία των δημιουργών τους, υποστήριξε ο φωτισμένος ψυχίατρος και ιστορικός της τέχνης Hans Prinzhorn (1886-1933), ο οποίος συνέβαλε στη συγκέντρωση χιλιάδων σχεδίων ψυχικώς ασθενών. Η συγγένεια με το ριζοσπαστικό ρεύμα του καλλιτεχνικού μοντερνισμού είναι εκρηκτικά παρούσα. Το γεγονός αποδεικνύει πως υπήρχαν σημεία επαφής των δημιουργών με την περιβάλλουσα ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα και κατέρριπτε την κρατούσα άποψη για την πνευματική απομόνωση και άμβλυνσή τους. Οι σαφείς διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στις διαφορετικές δυνατότητες της ύπαρξης αμφισβητήθηκαν εμπράκτως. Μπορεί έτσι η Gertrud Fleck να υπήρξε ανεξέλεγκτα επιθετική, όμως τα πολύχρωμα άνθη της έρχονται απ’ ευθείας από την παράδοση του Van Huysum και του Jan van Os. Μπορεί ο Paul Gosch να νόμιζε πως συναναστρέφεται πρίγκιπες, αλλά η σχέση της τέχνης του με τον πριμιτιβισμό είναι αδιαμφισβήτητη, όπως και του Ernst Bernhardt με την αφαίρεση ή της Johanna Melitta Arnold με τη μη παραστατική τέχνη.
Δυστυχώς, όπως ξέρουμε, οι άνθρωποι αυτοί θανατώθηκαν από το 1940 και μετά, στα ναζιστικά κρεματόρια με βάση τη «διά νόμου εξόντωση της άχρηστης ζωής». Στις μεγάλες εξιστορήσεις, το αφηγηματικό τέχνασμα της προοικονομίας ειδοποιεί τον αναγνώστη για την τελική λύση. Φαίνεται έτσι εντελώς ειρωνικό το ότι, διαβάζοντας τις ατομικές περιπέτειες του κάθε ασθενούς, παρακολουθώντας την παράλογη επιθετικότητα, τα ακατανόητα λόγια τους, τις κρίσεις καταδίωξης και το παραλήρημα μεγαλείου, μοιάζει ωσάν οι διαταραγμένες τους προσωπικότητες να διέθεταν μια οξεία ενόραση, ωσάν ηθελημένα να αρνήθηκαν επί δεκαετίες να ζήσουν μια φυσιολογική ζωή, ωσάν έγκαιρα να απέρριψαν μια κοινωνία η οποία κατέληξε, αντί όπως όφειλε να προστατεύει τα πιο αδύναμα μέλη της, να οργανώσει τελικά την αποτελεσματική τους εξόντωση, προετοιμάζοντας το ανατριχιαστικής κλίμακας ασύλληπτο σχέδιο των μαζικών εκκαθαρίσεων «μπολσεβικιστών», τσιγγάνων και Εβραίων.