Ας δούμε τα πράγματα από τη θετική τους πλευρά. Τουλάχιστον η Ελλάδα δεν έχει χρεοκοπήσει, ούτε καμία τράπεζά της. Ολα είναι πιο δύσκολα αλλά η κοινωνία μας δεν έχει αλλάξει ριζικά. Πέρα από μερικές θεαματικές εκδηλώσεις οργής και μια διάχυτη δυσπιστία, ο κόσμος δείχνει απροσδόκητη υπομονή – ίσως άρχισαν περισσότεροι πολίτες να κατανοούν την ανάγκη για ριζικές μεταρρυθμίσεις και είναι έτοιμοι να συμβάλουν στην προσπάθεια ανόρθωσης της χώρας – αρκεί να τους δοθεί κάτι στο οποίο να μπορούν να πιστέψουν. Την ίδια ώρα, περισσότεροι ξένοι παράγοντες καταλαβαίνουν πλέον ότι οι πολλοί και σωστοί πολίτες δεν μπορούν επανειλημμένως να πληρώνουν τις ατασθαλίες άλλων και τις αστοχίες των κυβερνήσεών τους. Τώρα που πέρασε ο εφιάλτης της άμεσης χρεοκοπίας και διαπραγματευόμαστε με τους εταίρους και δανειστές μας για τη μορφή και τις προϋποθέσεις του επόμενου δανείου, μπορούμε να σκεφτούμε λίγο την πορεία μας, να δούμε λίγο καλύτερα ποια είναι τα μεγαλύτερα εμπόδια και ποιες οι προοπτικές μας.
Η άμεση δυσκολία που αντιμετωπίζουμε ως χώρα είναι η ανάγκη αποδόμησης των πάρα πολλών στρεβλώσεων της οικονομίας και της κοινωνίας μας, για να μπορέσει να ξεκινήσει η ανοικοδόμηση. Δεν είμαστε ακόμη στο σημείο εκκίνησης και έχουμε αρκετό δρόμο και αναπόφευκτες εντάσεις πριν το φτάσουμε. Είναι αναμενόμενο ότι μια κατάσταση που παγιώθηκε εδώ και δεκαετίες δεν αλλάζει άμεσα και χωρίς σπαραγμό. Πολλές ομάδες θα χάσουν προνόμια και εισοδήματα, είτε μιλάμε για κλειστά επαγγέλματα που θα ανοίξουν, είτε για ανθρώπους που θα χάσουν τη δουλειά τους, είτε για εργαζόμενους με προνομιούχα Ταμεία. Οι περικοπές στις κρατικές δαπάνες και οι υψηλότεροι φόροι δεν είναι κάποια αφηρημένη έννοια, είναι λεφτά που δεν θα μπουν, ή που θα βγουν, από την τσέπη ανθρώπων. Αυτοί θα αντιδράσουν, θα ξεσπάσουν – είτε δημόσια είτε σιωπηλά, μέσα τους. Βλέπουμε τα σημάδια της οργής· αυτά της κατάθλιψης δεν φαίνονται άμεσα, αλλά ακολουθούν.
Επειδή δεν μπορεί κανείς σοβαρός να ισχυριστεί ότι η κοινωνία μας δεν έχει ανάγκη να αλλάξει, καλό θα είναι να αρχίσουν οι αλλαγές με αποφασιστικότητα και με ορατό σχέδιο. Οσο καθυστερεί η εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων, τόσο καθυστερούν τα οφέλη τους και παρατείνεται η ένταση με ζημία όλων. Οπως κάθε προηγούμενη κυβέρνηση, και αυτή ανακοινώνει αλλαγές, προκαλεί τη μέγιστη αντίδραση, και μετά δεν τις εφαρμόζει. Το αποτέλεσμα είναι η κοινωνία να βρίσκεται σε αναβρασμό: οι θιγόμενοι ξέρουν ότι αν διαμαρτυρηθούν θα κερδίσουν, και αν δεν διαμαρτυρηθούν μόνο αυτοί θα χάσουν, ενώ άλλοι θα διατηρήσουν τα προνόμιά τους. Ετσι, οι κυβερνήσεις έκαναν πως κυβερνούσαν αλλά, ενώ προκαλούσαν αντιδράσεις, δεν έθιγαν τα κακώς κείμενα, δεν ρύθμιζαν την κοινωνία ώστε να μπορεί να λειτουργεί. Τα απανωτά δάνεια μας επέτρεπαν να καθυστερούμε την πληρωμή του λογαριασμού, και έτσι επέτειναν τις αδικίες και την ανισότητα.
Αν έχουμε μάθει κάτι σήμερα, είναι ότι τα προβλήματα δεν λύνονται με ευχολόγια, χωρίς δυσκολίες. Η κυβέρνηση είναι υποχρεωμένη να λάβει μέτρα που δεν της είναι εύκολα και οι διάφορες ομάδες συμφερόντων πρέπει να καταλάβουν ότι είναι μέρη της κοινωνίας και δεν μπορούν αυτές να έχουν περισσότερα προνόμια. Την ίδια ώρα, οι θιγόμενοι δεν πρέπει να βρεθούν με την πλάτη στον τοίχο – αν δεν είναι μέρος της λύσης θα παραμείνουν πρόβλημα. Μια κοινωνία είμαστε, δεν μπορούμε να αντέξουμε αέναες διενέξεις. Οταν ξεπεραστούν μερικές τέτοιες δυσκολίες, θα μπορέσουν οι πολίτες να πιστέψουν και στην αναγκαιότητα των αλλαγών και στο αποτέλεσμα που αυτές θα φέρουν. Σήμερα, ακόμη και μέλη του κυβερνώντος κόμματος δίνουν την εντύπωση ότι ούτε οι ίδιοι πιστεύουν στις μεταρρυθμίσεις, ενώ η αντιπολίτευση περιορίζει τον ρόλο της στο να χαίρεται με τη δυστυχία τους. Αυτή η συλλογική απροθυμία και παραλυσία δείχνει το μέγεθος του προβλήματος αλλά και την έλλειψη ηγεσίας.
Οι μεγάλες πορείες ποτέ δεν είναι εύκολες, και δεν μπορούμε να περιμένουμε μεσσίες. Γι’ αυτό, μέσα στα θετικά της εποχής μας είναι η βαθιά επίγνωση ότι αν δεν εξαλείψουμε τις δομικές αδυναμίες και αδικίες της κοινωνίας μας, αν δεν στηρίξουμε τους θεσμούς, και αν δεν πιστέψουμε στην πορεία μας θα μείνουμε κολλημένοι εδώ που είμαστε (στην καλύτερη περίπτωση). Αυτό δεν το θέλει κανείς πια. Το πού θέλουμε να φθάσουμε, όμως, θα παραμένει ασαφές και αμφισβητούμενο αν δεν κάνουμε τα πρώτα βήματα.