Η αποδημία του Μάρκου Ν. Δραγούμη ήταν απρόοπτη, άκαιρη και πρόωρη. Απρόοπτη, γιατί άφησε ένα δυσαναπλήρωτο κενό πίσω του. Ακαιρη, γιατί έφυγε σε μια δύσκολη στιγμή για την πατρίδα μας, που χρειάζεται την κοφτερή του διάνοια, την παρρησία και τη δημιουργικότητά του. Τέλος, η αποδημία του ήταν πρόωρη, γιατί υπήρξε αυτό που Αιγύπτιοι ιερείς είπαν για τους αρχαίους Ελληνες, ότι ήταν «αειπαίδες». Ο Μάρκος ήταν ένας αειπαίς με μεγάλη μαθησιακή ευκολία, περίεργος, φιλομαθής, με το χάρισμα να εκπλήσσεται από κάθε νέα ιδέα. Είχε συνεπώς πολλά να μάθει και να πει ακόμα.
Η μοναδική του ευχέρεια στις ξένες γλώσσες τον καθιστούσε δίαυλο επικοινωνίας της Ελλάδας με τον έξω κόσμο. Ο ίδιος άλλωστε θεωρούσε τον εαυτό του πολίτη της Ευρώπης.
Το κύριο χαρακτηριστικό όμως του Μάρκου ήταν η προσήλωσή του στις φιλελεύθερες δημοκρατικές αξίες και ιδιαίτερα στην αριστεία. Θα μπορούσε κανείς να τον χαρακτηρίσει φιλελεύθερο αριστοκράτη – κατά των προνομίων και υπέρ της αξίας του ατόμου. Πίστευε με πάθος στην ανάδειξη των αρίστων και στους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς που ενθαρρύνουν την αξιοκρατία. Μισούσε τη μετριοκρατία των πελατειακών κυκλωμάτων και στηλίτευε τους μετρίους του δημόσιου βίου με το εξοντωτικό του χιούμορ.
Οταν εκδηλώθηκε η δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967 βρέθηκε για καλή του τύχη στο Λονδίνο, όπου είχε πάει ως πτυχιούχος ιατρικής σχολής για να επιμορφωθεί στην κοινωνική ιατρική. Ελαβε μέρος από νωρίς μαζί με άλλους Ελληνες, όπως ο Σπράος και η Μαρία Μπέκετ, στον αντιχουντικό αγώνα και διακρίθηκε για την εφευρετικότητά του. Τέτοιο δείγμα ήταν η ιδέα να ντύσουν έναν ηθοποιό του «Οld Vic» Λόρδο Βύρωνα και να τον εμφανίσουν την ώρα που οι ελληνικές αρχές κατέθεταν στέφανο στον τάφο του μεγάλου φιλέλληνα. Ο Αγγλος ηθοποιός έκλεψε την παράσταση και μάλιστα ενώπιον των συγκεντρωμένων ΜΜΕ, με την άρνησή του να δεχτεί το στεφάνι από εκείνους που υποδούλωσαν τη χώρα για την οποία είχε αγωνιστεί.
Οταν τα σοβιετικά στρατεύματα εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβακία το 1968, ο Δραγούμης επέστρεψε την κομματική του ταυτότητα στο ΚΚΕ και έγινε έκτοτε φλογερός οπαδός της φιλελεύθερης ιδεολογίας. Ο Μίκης Θεοδωράκης προσπάθησε τότε να τον μεταπείσει, υποσχόμενος ότι γρήγορα θα αναλάμβανε αρχηγική θέση στο Κόμμα, και ο Δραγούμης με την αμίμητη ευθύτητά του, απάντησε: «Αυτός είναι ένας ακόμα λόγος για να φύγω».
Με την πτώση της δικτατορίας, ο Μάρκος Δραγούμης θεωρήθηκε ο καταλληλότερος για να διευθύνει το γραφείο Τύπου της Ελλάδας στο Λονδίνο. Ομως, η μηδενική ανοχή του για κάποιους προϊσταμένους του στο κέντρο τον ώθησαν σε νέα σταδιοδρομία ως επικεφαλής του μεταφραστικού γραφείου της Ε. Ε.
Είχα την τύχη να συνεργαστώ μαζί του σε διάφορα πονήματα. Στο Historical Dictionary of Greece, έγραψε το λήμμα «Καβάφης» στα αγγλικά. Μεταφράζω από το πρωτότυπο.
«Ο ποιητής Καβάφης παρουσιάζει μια διαφορετική εικόνα από τον άνθρωπο. Ενας ήσυχος σκεπτικιστής, ειδικός στην περιστολή των ηρώων στα απολύτως απαραίτητα, κατέγραψε με ακρίβεια τη θύμηση μιας περασμένης ευτυχίας, και σκάρωσε επιγράμματα γεμάτα πνεύμα. Χρησιμοποιούσε οικονομικά τα ποιητικά του μέσα και έγινε γι’ αυτό ο τεχνίτης του λόγου σε χαμηλούς τόνους (master of the understatement). Ενας διεισδυτικός παρατηρητής της ανθρώπινης φύσης, κατάφερε να κρατιέται μακριά από την κοινοτοπία και να συγκινεί με την ευθυβολία του μάλλον παρά την υπερβολή. Ο Καβάφης περιέγραφε τον εαυτό του ως διαχρονικό Ελληνα σε αντίθεση με τον πολίτη της Ελλάδας. Η Ελλάδα γι’ αυτόν δεν ήταν χώρα αλλά ιδέα. Ο ποιητικός του κόσμος κατοικείτο από μακρινούς Ελληνες ηγεμόνες, συχνά ξεχασμένους, άγνωστους διανοούμενους από την ελληνιστική Αντιόχεια, τη Σελεύκεια και βέβαια την αγαπημένη του Αλεξάνδρεια – μια σύνθεση της ιδεατής και της παρακμιακής πόλης που αγάπησε. (…) Είναι στην ουσία άθροισμα πολλών πολιτισμών. Ο ρυθμός και ο συλλογισμός του ήταν της Ανατολής, η παιδεία του Δυτική. Πίστευε, όπως και ο Paul Valery, ότι ένα ποίημα δεν ολοκληρώνεται ποτέ, μόνο εγκαταλείπεται».
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.