Η κρίση κορυφής στις σχέσεις πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας που ξέσπασε στην Τουρκία με την ομαδική παραίτηση της ηγεσίας των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Ηταν συνέπεια μιας στρατηγικής περιορισμού του πολιτικού ρόλου της στρατογραφειοκρατίας που με επιμέλεια εφήρμοσε η κυβέρνηση Ερντογάν. Ηδη κατά την περασμένη δεκαετία σειρά στρατηγικών και τακτικών λαθών είχαν οδηγήσει στη μείωση του κύρους και της επιρροής των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων.
Η βαθμιαία ενδυνάμωση του κυβερνώντος Κόμματος Δικαιοσύνης και Αναπτύξεως (ΑΚΡ) έγινε σαφής την επαύριο της αποφάσεως του Συνταγματικού Δικαστηρίου περί την απαγόρευση του ΑΚΡ τον Ιούλιο του 2008. Από τη στιγμή που το Συνταγματικό Δικαστήριο δίστασε να προκαλέσει μείζονα πολιτική κρίση, απαγορεύοντας το κυβερνών κόμμα, η συρρίκνωση της επιρροής της στρατογραφειοκρατικής ελίτ ήταν ραγδαία. Ενώ αρχικώς είχε δοθεί η εντύπωση μίας σιωπηράς συμφωνίας μεταξύ των δύο μερών, η οποία περιελάμβανε και την αναστολή της αναθεωρήσεως του τουρκικού Συντάγματος επί το δημοκρατικώτερον, σύντομα άρχισε να γίνεται σαφέστερη η ενίσχυση της επιρροής της κυβερνήσεως. Ενδεικτική ήταν η μείωση των δημοσίων εμφανίσεων και πολιτικών παρεμβάσεων του αρχηγού του γενικού επιτελείου και των υπολοίπων ανωτάτων αξιωματικών. Οσο και αν η ηγεσία του στρατού επιχειρούσε να δώσει προς τα έξω μια εικόνα «ήρεμης δυνάμεως», οι περισσότεροι εκλάμβαναν την ξαφνική σιωπή ως αδυναμία. Το τελευταίο προπύργιο της θεσμικής αυτονομίας του στρατού αφορούσε την αποτροπή οιωνδήποτε πολιτικών παρεμβάσεων στον ορισμό της ανώτατης στρατιωτικής ηγεσίας.
Οι διαδοχικές ανακρίσεις και δίκες, ωστόσο, εναντίον αποστράτων και εν ενεργεία αξιωματικών έδωσαν στην κυβέρνηση τον θεσμικό μοχλό ανατροπής των ισορροπιών εντός της στρατιωτικής ιεραρχίας. Οι αθρόες συλλήψεις πρώτα αποστράτων και στη συνέχεια εν ενεργεία ανωτάτων αξιωματικών, οι οποίοι διακρίνονταν για τα αντικυβερνητικά τους φρονήματα λόγω της εμπλοκής τους στις υποθέσεις «Εργκένεκον» και «Βαριοπούλα», είχαν ήδη από τον περασμένο Αύγουστο ρίξει τη σκιά τους στις κρίσεις του Ανωτάτου Στρατιωτικού Συμβουλίου. Τότε ο πρωθυπουργός Ερντογάν είχε επιτύχει να εξαιρεθούν από τις προαγωγές οι ανώτατοι αξιωματικοί που εμπλέκονταν σε ανακρίσεις και δίκες. Αυτό που προκάλεσε την παρούσα κρίση ήταν η διακήρυξη της προθέσεώς του να εφαρμόσει την ίδια πολιτική στις φετινές κρίσεις για τους πολύ περισσότερους εφέτος εμπλεκόμενους ανωτάτους αξιωματικούς. Η ομαδική παραίτηση της στρατιωτικής ηγεσίας παρέσχε και την ευκαιρία προωθήσεως μετριοπαθών και πιο φίλα διακειμένων στην κυβέρνηση ανωτάτων αξιωματικών χωρίς ευθεία παρέκκλιση από τη στρατιωτική επετηρίδα. Η εξασθένηση της πολιτικής και κοινωνικής επιρροής του στρατού μειώνει εξάλλου στο ελάχιστο την πιθανότητα επιτυχίας ενός πραξικοπήματος.
Συχνά κατά το παρελθόν πολιτικοί αναλυτές σημείωναν ότι λυδία λίθο για την ολοκλήρωση της πορείας εκδημοκρατισμού της Τουρκίας θα αποτελούσε η πλήρης διακριτική ευχέρεια της πολιτικής ηγεσίας στον ορισμό της στρατιωτικής. Η στιγμή αυτή φαίνεται να πλησιάζει· η πλήρης υπαγωγή της στρατιωτικής στην πολιτική ηγεσία δείχνει θέμα χρόνου. Πρόκειται δε για μία σαφώς ευπρόσδεκτη εξέλιξη. Ο εξοβελισμός, ωστόσο, του στρατού από την πολιτική αποτελεί συνθήκη αναγκαία, αλλά όχι και ικανή για την εμπέδωση της δημοκρατίας στην Τουρκία. Η συγκέντρωση υπερεξουσιών στα χέρια της εκτελεστικής εξουσίας και η απουσία ισχυρών δημοκρατικών εξισορροπητικών μηχανισμών αναδεικνύονται ως τα νέα μείζονα εμπόδια στην ολοκλήρωση του εκδημοκρατισμού της Τουρκίας, ιδίως μιας Τουρκίας που ενδιαφέρεται όλο και λιγότερο για την ευρωπαϊκή της προοπτική.
* Ο κ. Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης είναι επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Μπίλκεντ και Επιστημονικός Συνεργάτης του ΕΛΙΑΜΕΠ.