«Ανθίβολα – Αγια Σχέδια από τους Χιονιαδίτες ζωγράφους, 18ος, 19ος αιώνας», είναι το θέμα της έκθεσης που παρουσιάζει η Εθνική Πινακοθήκη της Σόφιας σε συνεργασία με τη Συλλογή Μακρή-Μαργαρίτη στο πλαίσιο του 22ου Διεθνούς Συνεδρίου Βυζαντινών Σπουδών. Η έκθεση τελεί υπό την αιγίδα του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού της Ελλάδας, χώρος της είναι η Κρύπτη του Καθεδρικού Ναού του Αγίου Αλεξάνδρου Nevski, στη Σόφια, η διάρκεια από τις 22 Αυγούστου ώς τις 30 Οκτωβρίου 2011. Η τελετή των εγκαινίων θα γίνει στις 22 Αυγούστου 2011, δηλαδή, αύριο Δευτέρα, και ώρα 19.30.
Η μακρά φιλία που συνδέει τη στήλη με τον κ. Χρήστο Μαργαρίτη της Συλλογής Βελιμέζη, τώρα και της συλλογής Μακρή-Μαργαρίτη, μας έδωσε και τη δημοσιογραφική πρωτιά της αναγγελίας αυτής της τόσο ενδιαφέρουσας έκθεσης, μαζί με την πρόσκληση για τα εγκαίνια στη Σόφια Βουλγαρίας.
Η Σόφια μας πέφτει μακριά σε short notice, μετά τις διακοπές και γι’ αυτό θα αρκεστούμε στις πληροφορίες που μας δίνει το δελτίο Τύπου καθώς και ο επεξηγηματικός κατάλογος που συνοδεύει την έκθεση. Υπογραμμίζεται ότι την επιστημονική επιμέλεια της έκθεσης και του συλλεκτικού καταλόγου έχουν η δρ Ανδρομάχη Κατσελάκη και η κ. Μαρία Νάνου ΜΑ/Ηistory of Byzantine art. Περιλαμβάνονται 14 Ανθίβολα και Σχέδια Εργασίας Χιονιαδιτών ζωγράφων και προέρχονται από τη Συλλογή Μακρή-Μαργαρίτη.
Η συλλογή δημιουργήθηκε τις δύο τελευταίες δεκαετίες, αποτελείται δε από ένα αντιπροσωπευτικό σύνολο Ανθιβόλων και Σχεδίων Εργασίας αγιογράφων της Βορειοδυτικής Ελλάδας καθώς και από θρησκευτικά έργα Ελλήνων καλλιτεχνών, τα οποία χρονολογούνται από το 1450 έως τις μέρες μας.
Και τώρα, τι είναι τα Ανθίβολα; Ανατρέξαμε στο καλό Λεξικό που στη λέξη «Ανθίβολον» δίνει την εξήγηση: σχέδιον εικόνος, συνήθως διάτρητον εις τας γραμμάς του, εκ του οποίου λαμβάνουν αντίγραφα. Αλλη έννοια: αχνάρι…
Ο κατάλογος σε υποσημείωση εξηγεί πως η λέξη «Ανθίβολον» ετυμολογικά αναφέρεται στο ρήμα «αντιβάλλω» (juxta pose αγγλικά). Αποτελεί δε ακριβές αντίγραφο του πρωτοτύπου.
«Τα Ανθίβολα, ιερά σχέδια από τους Χιονιάδες» εξηγεί στον πρόλογο του καταλόγου ο καθηγητής κ. G. Gerov, D.Sc., επικεφαλής της Μεσαιωνικής και Αναγεννησιακής Ορθόδοξης Τέχνης στην Κρύπτη του Εθνικού Μουσείου Καλών Τεχνών Βουλγαρίας, «αποτελούν έναν ελάχιστα γνωστό τομέα της ζωγραφικής εικόνων. Είναι η προπαρασκευαστική εργασία για τις ιερές εικονογραφήσεις. Από διαθήκες κορυφαίων εικονογράφων που ευρέθησαν αποκαλύπτεται ότι ορθόδοξοι ζωγράφοι είχαν σημαντικές συλλογές σχεδίων καθώς και ανθίβολα. Μέρος αυτών ήταν δική τους δουλειά, ενώ μέρος αποτελούσε σχέδια που είχαν αποκτηθεί με διαφορετικούς τρόπους. Ηταν ο πρόδρομος της τελικής δουλειάς του. Δεν προορίζονταν να δειχθούν στο κοινό και πιθανότατα δεν έφευγαν παραέξω από το εργαστήρι του κατόχου τους. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν είχαν τη δική τους αξία. Κι αυτό εξηγεί ότι περιελήφθησαν στις διαθήκες που καθόριζαν αυτούς που τα κληρονομούσαν. Συνήθως ήταν ζωγράφοι που τα πρόσθεταν στη δική τους εργασία. Λόγω της λεπτής κατασκευής του υλικού μόνον ένας μικρός αριθμός από ανθίβολα και σχέδια από τη Βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή έχουν διασωθεί ώς σήμερα. Τα περισσότερα είναι από τον 18ο και 19ο αιώνα. Στη Βουλγαρία, έχουν συντηρηθεί Ανθίβολα και σχέδια από γνωστούς ζωγράφους, αλλά ακόμη δεν έχουν μελετηθεί και ντοκουμενταριστεί. Γι’ αυτό τα Ανθίβολα από τις συλλογές της Ελλάδος παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Τα Ανθίβολα που είχαν σχεδιαστεί για να μεταφερθούν πάνω στο ξύλινο τελάρο, έτοιμο για ζωγραφική, είναι τα λιγότερο καλά διατηρημένα.
Τα Ανθίβολα από τους Χιονιάδες επιτρέπουν να καθοριστούν οι εικόνες που δημιουργήθηκαν χάρις στα Ανθίβολα… Τα Ανθίβολα -καταλήγει ο καθ. G. Gerov- επιτρέπουν σε εμάς να ρίξουμε μια ματιά στη φάση της ζωγραφικής των εικόνων και στη συμβολή τους στην εμπιστευτική στιγμή της δημιουργίας…».
Το πολύτιμο ορεινό χωριό Χιονιάδες
Οι Χιονιάδες είναι ένα μικρό ορεινό χωριό στις πλαγιές του Γράμμου, βορειοδυτικά των Ιωαννίνων στα 1.100 μέτρα ύψος. Αν και ο πληθυσμός του δεν ξεπέρασε ποτέ τα 400 άτομα, είναι ονομαστό για τη συμβολή του στη μεταβυζαντινή και μετέπειτα θρησκευτική ζωγραφική. Ο Γεώργιος Παΐσιος ήταν από τους Χιονιάδες και το πολύτιμο αρχειακό υλικό που διέσωσε για τους συντοπίτες του ζωγράφους καθώς και η συστηματική έρευνα του Κίτσου Μακρή αποκαλύπτουν 70 ονόματα ζωγράφων που από τα μέσα του 18ου αι. ώς τα μέσα του 20ού, στόλισαν εκκλησίες και μέγαρα με τοιχογραφίες τους…
ΥΓ.: Ο κατάλογος είναι στα αγγλικά, αλλά πολλά κείμενα είναι από τον κατάλογο «Ανθίβολα από τους Χιονιάδες – Συλλογή Μακρή-Μαργαρίτη, των Α. Κατσελάκη και Μ. Νάνου, Μουσείο Ελληνικής Παραδοσιακής Τέχνης, Αθήνα 2009.