Οι εικόνες από τον αγώνα ποδοσφαίρου του Παναθηναϊκού με τη Μακάμπι στο Ολυμπιακό στάδιο την περασμένη Πέμπτη υπογραμμίζουν πόσο δύσκολο είναι για εμάς τους Ελληνες να χαιρόμαστε τα αγαθά του πολιτισμού. Ο αγώνας διεκόπη δύο φορές λόγω βίας. Μέσα στα πρώτα 5 λεπτά η αστυνομική δύναμη έριξε δακρυγόνα στις κερκίδες του σχεδόν άδειου σταδίου. Σε μια φωτογραφία, ένα αγοράκι, γύρω στα 10-12, κλαίει -είτε από τα αέρια, είτε από τον φόβο – επιβεβαιώνοντας για άλλη μια φορά ότι στην Ελλάδα τα γήπεδα δεν είναι για οικογένειες αλλά μόνο για ζηλωτές και μισθοφόρους. Για να χαρεί μια οικογένεια ένα απόγευμα σε γήπεδο, καλό είναι να πάει σε ξένη χώρα, όπου η κοινωνία έχει αποφασίσει ότι δεν θα επιτρέψει σε οργανωμένες μειοψηφίες να επιβάλουν τους δικούς τους κανόνες σε όλους τους άλλους.
Στην Ελλάδα δεν είναι αυτονόητο ότι ο πολίτης που πάει σε επαγγελματικό ποδοσφαιρικό αγώνα (αλλά συχνά και σε κατώτερες κατηγορίες) δεν θα εμπλακεί σε βίαια επεισόδια· αντιθέτως, θα εκπλαγεί αν όλα εξελιχθούν ομαλά. Γι’ αυτό τα γήπεδα είναι άδεια και οι ομάδες εξαρτώνται από άλλες πηγές χρηματοδότησης, οι οποίες μπορεί να είναι θεμιτές (όπως τηλεοπτικά δικαιώματα και συμμετοχή σε ευρωπαϊκά πρωταθλήματα) αλλά και αθέμιτες (όπως ξέπλυμα χρήματος, στημένοι αγώνες, κ.ά.). Εδώ και χρόνια η πολιτεία άφησε το ποδόσφαιρο στην τύχη του, να το διαχειρίζονται αυτοί που κέρδιζαν από το χάος. Το αποτέλεσμα το βλέπουμε – απαξίωση, διαφθορά, καταστροφή και ένας πολύ δύσκολος δρόμος προς την ανάκαμψη.
Το κακό είναι ότι σε όλη την κοινωνία βλέπουμε τα αποτελέσματα της απουσίας του κράτους, με το βάρος της λειτουργίας της κοινωνίας να πέφτει πάνω στον μεμονωμένο και απροστάτευτο πολίτη. Δεν είναι αυτονόητο ότι ο γέρος ή η μάνα με το παιδικό καρότσι θα μπορεί να περπατήσει σε πεζοδρόμιο· θα βρουν αυτοκίνητα σταθμευμένα πάνω του σαν να είναι δικαίωμά τους. Δημόσιοι δρόμοι κλείνουν κατά τη βούληση του κάθε διαμαρτυρόμενου, μεταφορέα ή διπλοπαρκαρισμένου γάιδαρου. Οι νόμοι -π.χ. η απαγόρευση καπνίσματος σε εστιατόρια- δεν εφαρμόζονται αυτομάτως· ο πολίτης που ενοχλείται από την ασυδοσία των άλλων αναγκάζεται να απαιτεί την εφαρμογή του νόμου και να διαπληκτίζεται. Δεν είναι αυτονόητο ότι οι φόροι και οι εισφορές σε ασφαλιστικά ταμεία εξασφαλίζουν δωρεάν εκπαίδευση, νοσηλεία και αξιοπρεπή διαβίωση· όσοι είναι συνεπείς στις υποχρεώσεις τους αναγκάζονται όχι μόνο να καλύπτουν τα κενά που αφήνουν οι πονηρότεροι συμπολίτες τους, αλλά πρέπει να πληρώσουν πάλι αν θέλουν κάτι αξιοπρεπές για τον εαυτό τους και την οικογένειά τους.
Ο καλός πολίτης τηρεί τους νόμους μόνο για να δει τον κλέφτη, τον καταπατητή, τον απατεώνα να αυθαιρετεί και, αργά ή γρήγορα, να δικαιώνεται. Είναι να απελπίζεται κανείς. Ούτε στο σπίτι του δεν μπορεί να κρυφτεί – όλο και κάποιος θα χτίσει ένα αυθαίρετο δίπλα του, ή και μέσα στο οικόπεδό του, ενώ μηχανάκια με πειραγμένες εξατμίσεις θα τρέχουν ανάποδα στον μονόδρομο απέξω. Με όλα αυτά, είναι θαύμα που η κοινωνία μας δεν έχει γίνει ζούγκλα: τα αυτοκίνητα τηρούν, ως επί το πλείστον, τους κανόνες οδικής κυκλοφορίας· δεν δολοφονούμε ο ένας τον άλλον· κρατάμε κάποια τάξη στην καθημερινότητά μας. Την ίδια ώρα, όμως, βλέπουμε ότι όποιος πολιτισμός υπάρχει είναι χάρη στις προσπάθειες ατόμων, όχι θεσμών και δομών. Οι πολιτικοί και οι αρχές φοβούνται να εμπλακούν, να αναλάβουν τις ευθύνες τους, προτιμώντας να μας αφήσουν να τσακωνόμαστε και μετά να τους εκλιπαρούμε για βοήθεια. Αν θέλουμε, ή αν δεν φοβόμαστε ότι θα πιαστούμε, τηρούμε τους νόμους. Και δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι όσοι δεν παρανομούν θα κερδίσουν κάτι – αντιθέτως, το σύνηθες είναι να γίνονται θύματα του ασύδοτου γείτονα και του ασυνάρτητου κράτους.
Είμαστε δύσθυμοι, καχύποπτοι και μελαγχολικοί, σε καθημερινό πόλεμο επιβίωσης, σε ένα περιβάλλον όπου τίποτα δεν είναι σίγουρο ή αυτονόητο, όπου ό,τι χτιστεί σήμερα, αύριο γκρεμίζεται, ό,τι είναι νόμιμο υπονομεύεται και ό,τι παράνομο «τακτοποιείται». Πώς να δημιουργήσουμε, να ελπίσουμε; Πώς να κάνουμε θυσίες για ένα χθες που δεν χαρήκαμε, για ένα αύριο που δεν εμπιστευόμαστε; Στο δοκίμιο «Πολιτισμός, πηγή δυσφορίας», ο Φρόιντ ισχυρίστηκε ότι το τραγικό παράδοξο του Δυτικού πολιτισμού είναι ότι η κατάκτηση των αγαθών του πολιτισμού συνεπάγεται την καταπίεση των ενστίκτων μας, η οποία οδηγεί στη δυστυχία. Εμείς, όμως, αποδεικνύουμε ότι η έλλειψη πολιτισμού, η έλλειψη ορίων, τα αχαλίνωτα ένστικτα, οδηγούν και αυτά στη δυστυχία.