Ψάχνοντας για λίγες στιγμές ηρεμίας, μέσα στον ορυμαγδό των απανωτών θλιβερών γεγονότων στην πατρίδα μας, ας σκεφθούμε λίγο και τη «μεγάλη εικόνα». Ας δούμε αυτά που συμβαίνουν στη χώρα μας σε μια προοπτική ευρωπαϊκή, ακόμη και παγκόσμια. Δεν θα ψάξουμε για δικαιολογίες γιατί τέτοιες δεν υπάρχουν, αλλά ίσως ανακαλύψουμε ορισμένα υπόγεια ρεύματα εξελίξεων που εξηγούν εν μέρει και αρκετές πτυχές του «ελληνικού ζητήματος».
Ας επικεντρωθούμε σε δύο άξονες προβληματισμού. Ο πρώτος είναι, αναπόφευκτα, η οικονομική κρίση και οι επεκτάσεις της, κοινωνικές, ηθικές και πολιτισμικές. Ο δεύτερος αφορά το κοινωνικό οικοδόμημα και τις συνιστώσες του, δηλαδή τις ανθρώπινες αξίες και τις κοινωνικές παραδοχές που συνιστούν το κοινωνικό κράτος όπως η ισότητα, η ισοτιμία και η κοινωνική δικαιοσύνη. Με βάση τους δύο αυτούς άξονες μπορούμε να εξετάσουμε τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ικανότητα (ή τη θέληση) της κοινωνίας να διατηρήσει τα κεκτημένα της 50ετίας 1950-2000. Με άλλα λόγια, τίθεται το ερώτημα αν θα γίνει η οικονομική κρίση αιτία για την επιστροφή προς τη χομπσιανή κοινωνία, που οδήγησε στους δύο μεγάλους πολέμους, ή αν θα αποδειχθεί το μεταπολεμικό κοινωνικό κεκτημένο περισσότερο ανθεκτικό απ’ ό, τι φαίνεται τώρα. Είναι, με άλλα λόγια, η στροφή της 50ετίας 1950-2000 προς την Ενωμένη Ευρώπη και το Κοινωνικό Κράτος μία κίνηση με μόνιμα χαρακτηριστικά ή είναι άλλο ένα βραχύβιο πολιτικό και κοινωνικό πείραμα;
Από το 1950 και μετά το κυρίαρχο χαρακτηριστικό στην Ευρώπη ήταν η μεγέθυνση των οικονομιών, με παράλληλη οικοδόμηση εθνικών συστημάτων υγείας, κοινωνικής ασφάλισης, κοινωνικής αλληλεγγύης και προστασίας. Η οικονομική καθίζηση της 10ετίας του 1930 ανάμεσα σε δύο παγκόσμιους πολέμους έφερε την απόφαση των κοινωνιών να μην ξαναζήσουν πολέμους και φτώχεια που υλοποιείται με την ίδρυση της ΕΟΚ το 1960. Ταυτόχρονα, η θυσία των λαών αναγνωρίζεται με την ίδρυση της Εθνικής Υπηρεσίας Υγείας στη Μ. Βρετανία το 1947, με ισχυρό συμβολικό αντίκτυπο και μιμητές σε πολλές χώρες. Το κοινωνικό κράτος σηματοδοτεί την απόφαση της κοινωνίας για διάθεση μέρους της οικονομικής ανάπτυξης στην επίτευξη κοινωνικών στόχων σε κλίμα ισοτιμίας. Ολα αυτά μέχρι το 1990 και την οριστική ήττα του αντίπαλου δέους, δηλαδή του υπαρκτού σοσιαλισμού. Από το 2000 και μετά, το οικονομικό μοντέλο της Σχολής του Σικάγου εκδικείται με κύριο στόχο – θύμα το κοινωνικό κράτος. Αποτέλεσμα, η οικονομική κρίση ως συνέπεια της άνισης κατανομής του εισοδήματος και της πτώσης της κατανάλωσης. Το τρέχον σκηνικό είναι η διαφαινόμενη κρίση του καπιταλισμού λόγω μειωμένης ζήτησης, την οποία δεν μπορούν να καλύψουν νέοι παίκτες, όπως οι ΒRΙC.
Η απάντηση της Ευρώπης, αλλά και της Ελλάδας στην κρίση αναζητείται και δεν θα είναι εύκολη. Η πολιτική δεν υπόσχεται άμεσες απαντήσεις, κυρίως λόγω της έλλειψης πολιτικών προσωπικοτήτων που βλέπουν «έξω από το κουτί» της προσωπικής ή κομματικής τους στόχευσης. Τα διάφορα think tanks και οι οργανισμοί που συνήθως αναλαμβάνουν την επεξεργασία σύνθετων διεργασιών και ερωτημάτων χάνουν την αξιοπιστία τους περίπου όπως και οι οίκοι αξιολόγησης. Είναι «πολλά τα λεφτά» για να υπάρξουν τίμιες και ψύχραιμες αναλύσεις και, κυρίως, η έντιμη αναπαραγωγή και εκλαΐκευσή τους, απολύτως απαραίτητη για να γίνουν οι εξελίξεις κτήμα του ευρύτερου συλλογικού μας υποσυνείδητου. Τη στιγμή αυτή, πάντως, είναι ενδιαφέρουσες οι κινήσεις αλληλεγγύης προς την Ελλάδα και η αξιοποίηση της ελληνικής εμπειρίας για άντληση διδαγμάτων. Αυτό δείχνει ότι αρκετά πολιτικά αντισώματα παλεύουν τον νεοφιλελευθερισμό που κρύβεται πίσω από τη θεολογία της τευτονικής δημοσιονομικής πειθαρχίας. Ο ρόλος του πειραματόζωου σίγουρα δεν μας αρέσει, αλλά ας σκεφθούμε ότι ίσως είναι η πρώτη φορά που το πειραματόζωο θα επιζήσει και, έτσι, θα ακυρώσει το πείραμα. Αυτό, βέβαια, αν δεν αποφασίσει να… αυτοκτονήσει, κάτι που δεν μας εγγυάται η μέχρι στιγμής ελληνική εμπειρία και το ελληνικό πολιτικό προσωπικό.
*Ο κ. Λυκούργος Λιαρόπουλος είναι ομ. καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.