Πολλά γράφονται και λέγονται το τελευταίο χρονικό διάστημα σχετικά με τον νέο νόμο-πλαίσιο για τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, τον νόμο 4009/2011, που πραγματικά τάραξε τα λιμνάζοντα νερά των ελληνικών πανεπιστημίων και ΤΕΙ. H μεταρρύθμιση στον χώρο της ανώτατης εκπαίδευσης κρίθηκε αναγκαία προκειμένου να εκσυγχρονιστεί το ελληνικό σύστημα και να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των καιρών μας. Να διαμορφωθεί και στην Ελλάδα το περιβάλλον εκείνο που θα επιτρέψει στα ΑΕΙ να ανταγωνιστούν ισότιμα στον νέο παγκόσμιο χάρτη της εκπαίδευσης και της έρευνας και να παράσχουν στην ελληνική νεολαία σπουδές με αξία. Να απελευθερωθούν και στα ελληνικά ΑΕΙ οι δυνάμεις αριστείας που ασφυκτιούν στην ήδη παγιωμένη κατάσταση. Να ανοίξουν τα ελληνικά ΑΕΙ στην κοινωνία και τον διεθνή χώρο. Είναι επιτακτική πια η ανάγκη να καλλιεργηθεί ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης της χώρας. Αυτό μπορεί να προέλθει μόνο από ένα άριστα και σύγχρονα εκπαιδευμένο ανθρώπινο δυναμικό και από την ενεργό συμμετοχή των ΑΕΙ στην περιφερειακή και εθνική ανάπτυξη.
Για να επιτευχθούν όλα αυτά, η διεθνής πρακτική ορίζει ότι απαιτείται τα ΑΕΙ να αποκτήσουν περισσότερη αυτοτέλεια προκειμένου να ορίζουν μόνα τους τη φυσιογνωμία τους και τη στρατηγική ανάπτυξής τους. Η Πολιτεία θέτει τους γενικούς στόχους, αλλά τα ίδια τα ΑΕΙ πρέπει να αναλαμβάνουν την ευθύνη για όλα τα θέματα ακαδημαϊκής λειτουργίας, ενώ ταυτόχρονα θα πρέπει να αξιολογούνται και να λογοδοτούν αναφορικά με την επίτευξη των συμφωνημένων με την Πολιτεία στόχων, πόσο μάλλον όταν χρηματοδοτούνται από τον κάθε Ελληνα φορολογούμενο.
Επιχειρήματα των πολέμιων του νόμου είναι, εκτός της έλλειψης επαρκούς μελέτης, προετοιμασίας και διαβούλευσης, και ότι ο νόμος είναι ανεφάρμοστος και δυσλειτουργικός. Παραβλέπεται συστηματικά ότι υπάρχει πρόβλεψη στον ίδιο τον ν. 4009/2011 για την αξιολόγηση του τρόπου και βαθμού εφαρμογής του από επιτροπή εμπειρογνωμόνων που θα ορίσει η Ανεξάρτητη Αρχή Διασφάλισης Ποιότητας (ΑΔΙΠ) έπειτα από μία τετραετία εφαρμογής του.
Η προετοιμασία του νόμου διήρκεσε 18 μήνες. Περιελάμβανε εκτεταμένη συγκριτική μελέτη διαφόρων ευρωπαϊκών συστημάτων ανώτατης εκπαίδευσης, ενδελεχή έρευνα των τάσεων σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, καθώς και διαβούλευση με όλους τους εμπλεκόμενους φορείς με σειρά ενεργειών όπως:
– Τη σύσταση διακομματικής επιτροπής που συνεδρίασε τέσσερις φορές.
– Συνέδριο για την έναρξη της διαβούλευσης στους Δελφούς την 26η Σεπτεμβρίου 2010 παρουσία του τότε πρωθυπουργού, των πρυτάνεων, των προέδρων ΤΕΙ και των κοινωνικών φορέων.
– Τέσσερις ειδικές συνεδριάσεις του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας (ΕΣΥΠ).
– Πενήντα συναντήσεις με επίλεκτα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας.
– Συναντήσεις με Ευρωπαίους υπουργούς που είχαν αντίστοιχη μεταρρυθμιστική εμπειρία.
– Σύσταση διεθνούς συμβουλευτικής επιτροπής από διεθνώς κορυφαίους επιστήμονες με εξαιρετική ακαδημαϊκή διοικητική εμπειρία.
– Ηλεκτρονική διαβούλευση, που διήρκεσε ένα μήνα.
– Κατάθεση εκατόν τριάντα, περίπου, προτάσεων θεσμικών παραγόντων δι’ αλληλογραφίας.
– Σύνταξη ειδικής έκθεσης του ΟΟΣΑ για την ανώτατη εκπαίδευση με εμπεριστατωμένες προτάσεις.
Το τελικό σχέδιο νόμου συμπεριέλαβε τις προτάσεις που υποβλήθηκαν.
Ο νόμος δεν εφαρμόζεται; Ο νόμος στο σύνολό του περιλαμβάνει 86 άρθρα. Αν εξαιρεθούν οι διατάξεις που αφορούν τα όργανα διοίκησης των ΑΕΙ (που δεν εφαρμόζονται επειδή ορισμένες δυνάμεις εντός των ΑΕΙ δεν επιθυμούν την εφαρμογή τους και την εμποδίζουν με κάθε μέσο), οι υπόλοιπες διατάξεις του ν. 4009/2011 εφαρμόζονται από τη συντριπτική πλειοψηφία των ΑΕΙ. Φέτος ήταν η χρονιά με τις λιγότερες καταλήψεις, με τους φοιτητές να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη ότι ο νόμος προβλέπει ότι με λιγότερο από 13 εβδομάδες διδασκαλίας, χάνεται το εξάμηνο! Ακόμα όμως και στο θέμα των οργάνων διοίκησης, σε δέκα από τα 14 ΤΕΙ έγιναν εκλογές, ενώ πέντε έχουν ήδη νέα συμβούλια.
Οσον αφορά τις υπόλοιπες διατάξεις, αναφέρονται ενδεικτικά ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα:
– Οι σύγκλητοι πολλών ΑΕΙ προχώρησαν στην προσωρινή ρύθμιση των διαδικασιών εκλογής και εξέλιξης καθηγητών, έως ότου δημοσιευθεί ο Οργανισμός και ο Εσωτερικός Κανονισμός τους. Οι σχετικές αποφάσεις δημοσιεύτηκαν στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.
– Το Πανεπιστήμιο Δ. Μακεδονίας προχώρησε στην προκήρυξη επώνυμων εδρών με χρηματοδότηση της ΔΕΗ.
– Αρχισαν διαπραγματεύσεις του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθήνας για εγκατάσταση παραρτήματός του στο Ντουμπάι.
-Κυλούν όλα τα θέματα που αφορούν τις σπουδές, κυρίως του πρώτου κύκλου, όπως η εγγραφή όλων των φοιτητών κάθε εξάμηνο (για αντιμετώπιση των αιώνιων φοιτητών), εξεταστικά θέματα, διανομή συγγραμμάτων κ. λπ.
– Ολα τα θέματα που αφορούν τη φοιτητική μέριμνα προχωρούν.
– Το σύνολο των μεταβατικών διατάξεων, πλην εκείνων που αφορούν τα όργανα διοίκησης, ουσιαστικά υλοποιείται.
Βασικό στοιχείο του νόμου είναι η αυτοτέλεια που παρέχεται στα ΑΕΙ μέσω της εκπόνησης των Οργανισμών και Εσωτερικών Κανονισμών τους. Στο πλαίσιο αυτό προβλέφθηκε από το υπουργείο Παιδείας ολοκληρωμένη παρέμβαση για την αναβάθμιση της λειτουργίας των διοικητικών υπηρεσιών των ΑΕΙ. Είναι ενδεικτικό ότι όλα τα ιδρύματα έχουν ήδη υποβάλει σχετική πρόταση, η οποία έχει ήδη ενταχθεί και χρηματοδοτηθεί, για τη σύνταξη και θεσμοθέτηση των Οργανισμών και των Εσωτερικών Κανονισμών τους. Δυστυχώς, όμως, η Σύνοδος των Πρυτάνεων δεν απέστειλε εκπροσώπους, όπως ζητήθηκε από το υπουργείο Παιδείας, για τη συγκρότηση επιτροπής που θα επεξεργαζόταν τα περιεχόμενα ενός πρότυπου Οργανισμού και ενός πρότυπου Εσωτερικού Κανονισμού Λειτουργίας των ΑΕΙ.
Αλλαγές πριν από την πλήρη εφαρμογή του νόμου; Με βάση τη μέχρι σήμερα πορεία εφαρμογής του ν. 4009/2011 και την άρνηση των διοικήσεων των πανεπιστημίων και τριών ΤΕΙ να προχωρήσουν στην εφαρμογή κυρίως των διατάξεων που αφορούν το νέο μοντέλο διοίκησης, διερωτάται κανείς γιατί θα πρέπει να προχωρήσει η Πολιτεία σε ουσιαστικές αλλαγές, υποκύπτοντας σε πιέσεις. Επί τάπητος, για παράδειγμα, έχει τεθεί πρόταση για εκλογή του κοσμήτορα της σχολής από το σύνολο των καθηγητών, αντί επιλογής του βάσει των ακαδημαϊκών και διοικητικών του προσόντων από το συμβούλιο του ιδρύματος. Οι βασικές αρμοδιότητες του αξιοκρατικά επιλεγόμενου και όχι του εκλεγόμενου κοσμήτορα είναι θεμελιώδεις για τον αποτελεσματικό εκσυγχρονισμό της λειτουργίας της σχολής, όπως π. χ. ο ορισμός των εκλεκτορικών σωμάτων επιλογής και προαγωγής των καθηγητών όλων των βαθμίδων, η κατανομή των πόρων, ο έλεγχος της τήρησης των κανονισμών. Αν δεν εξαλειφθούν τα κίνητρα συναλλαγής που δημιουργεί η εκλογή του από τους συναδέλφους του, ουσιαστική αλλαγή πρακτικών και νοοτροπιών που τώρα κυριαρχούν στα ελληνικά ιδρύματα δεν θα δούμε. Η εκλογή του κοσμήτορα από τους καθηγητές και όχι η επιλογή του από το συμβούλιο εξασθενίζει τον ρόλο του τελευταίου, ως οργάνου λογοδοσίας και ελέγχου της λειτουργίας της διοίκησης σε κάθε ΑΕΙ και, ως άμεσο επακόλουθο, υποβαθμίζει ουσιαστικά τον ελεγκτικο-λογοδοτικό ρόλο των εξωτερικών μελών του, δηλαδή τον ελεγκτικό ρόλο της χρηματοδοτούσας κοινωνίας. Διατηρείται, δηλαδή, η σημερινή κατάσταση εσωστρέφειας, αδιαφάνειας και έλλειψης κοινωνικής λογοδοσίας των ΑΕΙ.
Γίνεται λοιπόν κατανοητό ότι οποιαδήποτε ουσιαστική αλλαγή θα πρέπει να εξετασθεί μετά την εφαρμογή και αξιολόγηση του νόμου. Η αλλαγή άρθρων είναι μια αποσπασματική λογική για να ικανοποιηθεί λίγο ο καθένας.
Μεταρρύθμιση όμως με υποχωρήσεις σε έξωθεν πιέσεις δεν νοείται, όπως απέδειξε η τραγική πολιτική ιστορία των μεταρρυθμίσεων στη χώρα μας. Η επιτυχής εφαρμογή της μεταρρύθμισης στα ΑΕΙ θα καθορίσει εν πολλοίς και τη μεταρρυθμιστική διάθεση και δυνατότητα της κυβέρνησης και σε άλλους, εξίσου σημαντικούς τομείς της δημόσιας σφαίρας.
* Ο κ. Βασίλης Παπάζογλου είναι καθηγητής ΕΜΠ, πρώην ειδικός γραμματέας Ανώτατης Εκπαίδευσης στο υπουργείο Παιδείας.