Οι μεταρρυθμίσεις είναι περίεργο φρούτο. Δεν φύονται παντού· και όταν φύονται δεν ευδοκιμούν πάντα. Είναι χαρακτηριστικό ότι η κινεζική αυτοκρατορία στις αρχές της προηγούμενης χιλιετίας είχε όλη την τεχνολογία που αναπτύχθηκε κατόπιν στη Δύση (πυρίτιδα, κινητά τυπογραφικά στοιχεία) και, παρ’ όλα αυτά, η αργοπορημένη Δύση τα χρησιμοποίησε για να κατακτήσει τον κόσμο, ενώ η Κίνα παρήκμασε.
Αν και είναι τεράστια η συζήτηση που ξεκινά από το ερώτημα «γιατί η Δύση;» η καλύτερη απάντηση που έχω ακούσει είναι επειδή, στη Δύση, οι άνθρωποι ήταν πιο ελεύθεροι να δοκιμάσουν νέα πράγματα. Προφανώς, λόγω της ύπαρξης ανταγωνιστικών πριγκιπάτων, και διάφορων άλλων κρατικών μορφωμάτων, δημιουργούνταν γόνιμο έδαφος για την προώθηση καινοτομιών. Αν απαγορευόταν στη Ρώμη, πήγαινε κάποιος στη Φλωρεντία. Και αν απαγορευόταν στη Φλωρεντία πήγαινε στη Ρηνανία.
Για να αλλάζουν προς το καλύτερο τα πράγματα, πρέπει να επιτρέπονται διαρκώς δοκιμές, να εφευρίσκονται νέες λύσεις στα παλιά προβλήματα. Μόνο που εδώ οι συντηρητικοί έχουν ένα δίκιο. Τα περισσότερα απ’ όσα θα δοκιμάσουμε θα αποτύχουν. Δεν ξέρουμε εκ των προτέρων τι είναι επιτυχημένο ώστε να το εφαρμόσουμε και να ξεμπερδεύουμε με τις περιττές αποτυχίες. Η κοινωνία, η οικονομία, η ίδια η ζωή εξελίσσεται διά άπειρων αποτυχιών και μιας μόνο επιτυχίας, που ξεπληρώνει όμως το κόστος όλων των προηγούμενων αποτυχιών.
Πλεονέκτημα
Είναι επόμενο, λοιπόν, η συντηρητική επιλογή να ξεκινάει με πλεονέκτημα. Κατ’ αρχάς, παίζει εντός έδρας. Μπορεί να απευθυνθεί στους πολίτες με ένα συντριπτικό επιχείρημα: ο κόσμος που ζούμε. Εχει τα στραβά του, αλλά, βρε αδελφέ, δεν είναι ό,τι χειρότερο μπορούμε να φανταστούμε. Εντάξει! Μπορεί να πεθαίνει κόσμος της πείνας επειδή ζει σε άνυδρες περιοχές, αλλά ποιος ξέρει τι κινδύνους θα διατρέξουμε εφαρμόζοντας τη γενετική τεχνολογία που επιτρέπει στο καλαμπόκι να αναπτύσσεται με λιγότερο νερό! Ο μυθικός Φρανκεστάιν καραδοκεί. Προσοχή! Δεν υπήρξε ποτέ Φρανκεστάιν· ήταν ένας λογοτεχνικός ήρωας της Μέρι Σέλεϊ, που αποτύπωσε με τον καλύτερο τρόπο τον φόβο για το μέλλον. Τα νέα πράγματα που θα προσπαθήσουμε να κάνουμε, τελικά θα στραφούν εναντίον μας. Γι’ αυτό, όπως λέμε, είναι προτιμότερο να καθίσουμε στ’ αυγά μας.
Το δεύτερο συντηρητικό επιχείρημα βασίζεται σε ένα ψεύδος. Παρουσιάζει την ανθρώπινη ιστορία σαν μια γραμμική εξέλιξη, ότι φτάσαμε εδώ μέσα από μια αλληλουχία επιτυχιών. Κάποιος εφηύρε τον τροχό, μετά ένας άλλος έφτιαξε το κάρο, αργότερα ένας τρίτος έκανε τις αυτοκινητάμαξες, στον 18ο αιώνα κάναμε τις ατμομηχανές, και δείτε τι ωραία αυτοκίνητα έχουμε σήμερα. Επειδή για εκπαιδευτικούς λόγους η πορεία της ανθρωπότητας πρέπει να δίδεται στα εγχειρίδια της Ιστορίας συνοπτικά, καταγράφουμε μόνο τους σταθμούς των λίγων επιτυχιών. Ετσι, όμως, δημιουργείται η ψευδής εντύπωση πως η ιστορία έχει νομοτέλειες· ότι το επόμενο βήμα της προόδου είναι μόνο ένα και, ως εκ τούτου, δεν πρέπει να επιτραπούν τα άλλα. Επειδή όμως δεν ξέρουμε ποιο ακριβώς είναι αυτό το επόμενο βήμα, ουσιαστικά τα απαγορεύουμε όλα: απαγορεύοντας αυτά που νομίζουμε ότι θα είναι αποτυχίες, στην ουσία απαγορεύουμε και την επιτυχία ακριβώς επειδή δεν ξέρουμε ποια δοκιμή θα είναι επιτυχής και ποια θα έχει μόνο το κόστος της αποτυχίας.
Αναπαραγωγή τού σήμερα
Το τρίτο συντηρητικό επιχείρημα είναι εξίσου ψευδές. Λέει σχηματικά ότι μέχρι να βρούμε την άριστη λύση για το επόμενο βήμα, δεν χάνουμε τίποτε αναπαράγοντας το υπάρχον. Αυτό θα είχε νόημα εάν ζούσαμε σε έναν στατικό κόσμο, όπου τίποτε δεν αλλάζει. Αυτό, όμως, ούτε ένας συντηρητικός δεν μπορεί να το ισχυριστεί στα σοβαρά. Επομένως, αυτό που λέμε πρόοδος είναι είτε η προσαρμογή ημών στις μεταβαλλόμενες συνθήκες είτε η μερική προσαρμογή των συνθηκών που μας περιβάλλουν. Μη φανταστούμε πολλά πράγματα. Μπορούμε να κάνουμε ένα φράγμα σε κάποιον ποταμό, να μεταβάλουμε τις συνθήκες σε ένα μικρό μέρος, αλλά τελικά οι μεταβαλλόμενες συνθήκες να το πάρουν και να το σηκώσουν. Δεν υπάρχει η αέναη τελειότης σε έναν μεταβαλλόμενο κόσμο. Το πιο ισχυρό μύθευμα των συντηρητικών, το όραμά τους, είναι η έννοια του παραδείσου. Κάπου εκεί στο μέλλον υπάρχει ένα τέλειο πράγμα, το οποίο παρεμπιπτόντως είναι και εντελώς ακίνητο. Πώς να υπάρξει πρόοδος στην τελειότητα;
Ο συντηρητισμός έχει ισχυρό ιδεολογικό υπόβαθρο στις κοινωνίες και δεν πρέπει να τον υποτιμάμε. Το πρώτο που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι η συντηρητική πρόταση είναι απλή και την κατανοούν όλοι: είναι ο κόσμος που έχουμε. Μπορεί αυτός ο κόσμος να έχει προβλήματα, αλλά στους περισσότερους πολίτες είναι πολύ πιο κατανοητός και λιγότερο επίφοβος από οποιαδήποτε πρόταση αλλαγής του υπάρχοντος.
Η συντήρηση είναι καταστροφική, αλλά μόνο μακροχρόνια. Το να προσπαθείς να διατηρήσεις το υπάρχον, όταν αναγκαστικά όλα αλλάζουν, οδηγεί σε κοινωνικό μαρασμό, αλλά αυτό γίνεται τόσο αργά και ανεπαίσθητα που οι περισσότεροι δεν το αντιλαμβάνονται. Γι’ αυτούς ισχύει το «κάλλιο πέντε και στο χέρι…», άσχετα αν αυτό διολισθαίνει στο 4,9, στο 4,8 κ.ο.κ.
Η βασική αρετή του συντηρητισμού είναι ότι διατηρεί παλαιές συνήθειες σε νέες εποχές. Είναι η καταφυγή σε ένα παρελθόν που δεν υπάρχει, αλλά μας κάνει να νιώθουμε καλά, ειδικά σε περιόδους που οι ραγδαίες αλλαγές δεν μας επιτρέπουν να καταλάβουμε τι γίνεται. Ετσι, οι συντηρητικοί Βρετανοί διατηρούν αναχρονιστικούς θεσμούς, σαν τη βασιλεία. Τους θυμίζει τις παλιές εποχές της αυτοκρατορίας, σε έναν κόσμο που άλλαξε και έκανε τη Μεγάλη Βρετανία πολύ μικρότερη.
Το βασικό πρόβλημα του συντηρητισμού είναι ότι διατηρεί παλαιές συνήθειες σε σύγχρονους καιρούς, εις βάρος όμως των απαιτήσεων που δημιουργούν οι νέες εποχές. Κοινωνίες, για παράδειγμα, που κρατούν τις παραδόσεις και τις γυναίκες στο σπίτι, το πληρώνουν σε ανάπτυξη. Χάνουν πολύτιμο παραγωγικό δυναμικό από την οικονομία. Μια παράδοση, που κάποτε μπορεί να είχε ευεργετικά αποτελέσματα σε μια κοινωνία (όλες οι παραδόσεις, πριν γίνουν ξόανα, έχουν πίσω τους κάποια χρησιμοθηρία), συνήθως γίνεται τροχοπέδη στην ανάπτυξη – όχι μόνο την οικονομική, αλλά και την κοινωνική.
Ο πολύχρωμος συντηρητισμός
Η αλήθεια είναι ότι μπορείς να είσαι προοδευτικός με πολλούς τρόπους, αλλά συντηρητικός μόνο με έναν. Η συνταγή είναι απλή. Χρειάζεται κατ’ αρχάς ο εκφοβισμός για κάθε νεωτερισμό. Ο εκφοβισμός συνοδεύεται από τη διόγκωση των προβλημάτων που αναγκαστικά αυτός επιφέρει. Κανένας καινούργιος θεσμός, καμία νέα τεχνολογία δεν είναι καθ’ ολοκληρίαν αγαθή· στην αρχή τουλάχιστον, τα προβλήματα είναι πάντα περισσότερα από τα οφέλη που φέρνει.
Δεύτερον, απαιτείται μια καλή δόση νοσταλγίας για το παρελθόν, το οποίο παρουσιάζεται «αρμονικό», «γλυκό» και προπαντός «σαφές», σε σχέση με την ανακατωσούρα που επιφέρουν οι νεωτερισμοί.
Τρίτον, επειδή οι νεωτερισμοί στην ιστορία πάντα ενέχουν το αίτημα της βελτίωσης των υλικών συνθηκών, προστίθεται η ρητορεία κατά του «οικονομισμού που κατατρώγει την αγνή ψυχή των πολιτών» και ο θρήνος για τη «χαμένη πνευματικότητα του κόσμου».
Τέταρτον, χρειάζεται πάντοτε ένας εχθρός που βυσσοδομεί στο παρασκήνιο εναντίον της κοινωνικής ευταξίας.
Η συντήρηση, όμως, δεν έχει μόνο ένα χρώμα, δεν ανήκει μόνο σε μία παράταξη. Μπορεί πολλές φορές να ταυτίζεται με τη Δεξιά, αλλά υπάρχει πολύ συντηρητισμός και στα αριστερά. Η συντήρηση εμφανίζεται ανάλογα με το ισοζύγιο ισχύος σε μια κοινωνία ή και σε ένα κομμάτι της κοινωνίας. Στα ελληνικά πανεπιστήμια, για παράδειγμα, σήμερα κυριαρχεί ο αριστερός συντηρητισμός. Ολοι τα βλέπουμε να καταρρέουν, αλλά οι ισχυρές αριστερές κατεστημένες δυνάμεις διδασκόντων και φοιτητών αποτρέπουν με δυναμικό τρόπο κάθε προσπάθεια αλλαγής.
Στην Ελλάδα αποκοιμηθήκαμε. Ενώ φυλάγαμε τα δεξιά νώτα μην ξεμυτίσει ο συντηρητισμός, αυτός θρονιάστηκε στην Κουμουνδούρου και στον Περισσό. Η ευρύτερη Αριστερά, ή για κάποιους η δήθεν Αριστερά, ανεμίζοντας τη σημαία της προόδου (και έχοντας τα παράσημα της πραγματικά προοδευτικής της στάσης σε πλείστα όσα ζητήματα και σε διάφορες περιόδους της ελληνικής ιστορίας) έγινε τροχοπέδη κάθε αλλαγής στη χώρα. Ειδικά στην εκπαίδευση (προνομιακός της χώρος) και στην οικονομία.
Εχοντας, για ιστορικούς λόγους, την ιδεολογική κυριαρχία στον τόπο, έφτιαξε μέτωπα αντίδρασης σε κάθε νεωτερισμό που χρειάζεται η χώρα. Σήμερα σαπίζουν όλες οι δομές της χώρας, επειδή πολλές κυβερνήσεις φοβήθηκαν το αποκαλούμενο πολιτικό κόστος, που στην ουσία είναι αριστερό κόστος. Ο αριστερός συντηρητισμός έχει διαχυθεί στα MME, στα συνδικάτα, στην ελληνική κοινωνία. Οι περισσότεροι Ελληνες φοβούνται τις μεταρρυθμίσεις, ελεεινολογούν τον εκσυγχρονισμό, φτύνουν στον κόρφο τους ακούγοντας τις λέξεις «παγκοσμιοποίηση» «δημοσιονομική πειθαρχία» ή -θου Κύριε…- «φιλελευθερισμός».
Πρέπει να κατανοήσουμε τη φύση του συντηρητισμού για να τον αντιμετωπίσουμε. Η Ελλάδα είναι σήμερα όμηρος ενός αριστερίστικου συντηρητισμού, τον οποίο, αν δεν κατανοήσει για να τον αποτινάξει, κάθε συζήτηση για «δημοσιονομική και οικονομική μεταρρύθμιση» είναι μάταιη. Αρκεί να αναλογιστούμε πόσες μεταρρυθμίσεις ακυρώθηκαν επειδή αντιμετώπισαν μία μόνο φράση: «Αυτό το μέτρο είναι νεοφιλελεύθερο». Ποτέ δεν μετράται το κόστος και το όφελος μιας αλλαγής, αλλά οι συντεχνίες, προωθώντας παλιές φοβίες, ακυρώνουν τα πάντα, μέχρι την τελική κατάρρευση. Αυτή δεν είναι η ιστορία της ελληνικής οικονομίας τα τελευταία χρόνια;
Διαβάστε
– John Weiss, «Συντηρητισμός και Ριζοσπαστική Δεξιά. Παραδοσιοκρατία, αντίδραση και αντεπανάσταση στην Ευρώπη 1770-1945», εκδ. Θύραθεν, 2009
– Claus Fritzsche – Lothar Dohn, «Φιλελευθερισμός, Συντηρητισμός», εκδ. Επίκεντρο