Ενας άσημος μεταπτυχιακός μετανάστης στον Καναδά κερδίζει σε διαγωνισμό ένα σημαντικό επιστημονικό βραβείο. Αντίπαλός του, ένας άξιος νέος επιστήμων, γιος διάσημου καθηγητού με σημαντική κοινωνική παρουσία. Ο γράφων έζησε πολλές αντίστοιχες περιπτώσεις στο εξωτερικό σε αντίθεση με τις πάμπολλες εμπειρίες νεποτισμού και αναξιοκρατίας στην Ελλάδα. Το φαινόμενο αυτό στη χώρα μας έχει φτάσει σε επικίνδυνα επίπεδα επιδημίας. Αν και χωρίς συγκεκριμένες αναφορές, είμαι σίγουρος θα ανακαλέσετε γνώριμές σας εικόνες και καταστάσεις στην περιγραφή μου. Οι επιδημίες διατηρούν το τραγικό τους μεγαλείο και η καταστροφικότητά τους έχει καταγραφεί στο συλλογικό ασυνείδητο, δεδομένου ότι αυτές πολλές φορές άλλαξαν τη ροή της Ιστορίας.
Για την περιγραφή της επιδημίας θα χρησιμοποιήσω το ανάλογο της ελονοσίας. Η επιδημία εμπεριέχει τέσσερις βασικούς άξονες: το περιβάλλον, τον αγωγό-φορέα, το μικρόβιο και τη νόσο καθεαυτήν. Στην περίπτωση της ελονοσίας το περιβάλλον είναι το έλος, ο αγωγός-φορέας είναι το κουνούπι, το μικρόβιο είναι το πλασμώδιο. Σε σχέση αλληλεξάρτησης, όλα μαζί οδηγούν στην εμφάνιση της νόσου.
Η επιδημία είναι μια κατάσταση που γιατροί και επιστήμονες αντιπαλεύουν και που μπορεί να αποτελέσει μοχλό προόδου, αφορμή ανακαλύψεων. Οσο χειρότερη η επιδημία, τόσο εντονότερη είναι η προσπάθεια, τόσο ισχυρότερη πρέπει να γίνεται η ελπίδα.
Το έλος
Δεν υπάρχει ελονοσία χωρίς το έλος: το έλος άλλωστε έδωσε το όνομά του στη νόσο ελονοσία. Τα χαρακτηριστικά του είναι στασιμότητα και ακινησία. Το έλος δεν αποτελεί πλήρως κλειστό σύστημα, γιατί αλλιώς θα ήταν θνησιγενές στην ακινησία του και, επομένως, αυτοκαταστρεφόμενο. Δεν είναι όμως, γιατί συντηρείται από το λιγοστό τρεχούμενο νερό που χύνεται μέσα του. Αυτό όμως το νερό, όταν εισέλθει στο έλος, αναμειγνύεται με το μολυσμένο νερό, μετατρέπεται σε στάσιμο και παγιδεύεται αναπόδραστα. Μόνο ένα ορμητικό ποτάμι θα μπορούσε να επιφέρει τον θάνατο του έλους διά καθάρσεως.
Το έλος, όπως όλη η φύση, ήταν προορισμένο για παράδεισος. Στο έλος όμως συντελείται δομική διαστρέβλωση των έμβιων διεργασιών. Οι οργανισμοί του έλους πολλαπλασιάζονται, τρέφονται, αλληλεπιδρούν, αυτό όμως δεν οδηγεί στο καλό και δεν ενσωματώνεται αρμονικά στο σύνολο.
Ατέρμονες ζυμώσεις λαμβάνουν χώρα. Αναρίθμητοι μικρο-οργανισμοί, μικρό-ψυχοι στην ύπαρξή τους και εκ προοιμίου ανίκανοι να ταράξουν τα νερά του έλους, πολλαπλασιάζονται ανεξέλεγκτα συντηρώντας το έλος στο διηνεκές. Δεν έχουν να χαρίσουν προϊόντα, να δομήσουν. Μόνο αποδομούν. Τα παραπροϊόντα της ύπαρξής τους βάζουν την αναγνωριστική σφραγίδα στο έλος. Το έλος το οσφραίνεσαι, οσφραίνεσαι τη βρωμιά, τη δυσοσμία.
Το έλος, ένα κλειστό οικοσύστημα, όπου οι οικογένειες έχουν μέχρι και δεκάδες συγγενείς «πανάξιους». Ενδογαμία, αιμομειξία και όσα απαγορεύονται στα ανοιχτά οικοσυστήματα εδώ είναι ο κανόνας. Αναπαραγωγή, χωρίς εισαγωγή του καινούργιου, σε έναν σισύφειο φαύλο κύκλο επανάληψης. Η στασιμότητα των νερών του έλους παγιώνεται και καθρεφτίζεται στην παγίωση, στην έλλειψη δημιουργικότητας και στη θνησιγενή στασιμότητα των οικογενειών.
Το έλος όμως δεν είναι παντελώς ακίνητο. Κάποιες στιγμές οι καλαμιές σαλεύουν. Στο παρασκήνιο, πίσω από τις καλαμιές κινούνται, μηχανορραφούν, πολλαπλασιάζονται, βυσσοδομούν ζωύφια, ερπετά, τρωκτικά, βδέλλες, κάθε είδους ασπόνδυλα, και βατράχια κοάζουν συνθήματα χωρίς ειρμό. Κάποια πλάσματα εγκυμονούν κινδύνους για όσους αποφασίσουν να διασχίσουν το έλος ή ακόμα και να το πλησιάσουν. Οι κίνδυνοι είναι το κάδρο που πλαισιώνει πολυποίκιλα την ελονοσία.
Οταν μπεις στο έλος, δεν είναι εύκολο να βγεις. Τα βήματα κολλούν στη λάσπη, αργούν. Το επόμενο βήμα είναι δυσχερές και απρόβλεπτο. Κάθε στιγμή κινδυνεύεις να βυθιστείς και να πνιγείς στον βόρβορο.
Απόλυτο κακό δεν υπάρχει στον κόσμο. Στην άκρη του έλους βρίσκονται τα νούφαρα με την ομορφιά τους. Λίγα αποδημητικά πουλιά, που έρχονται για λίγο και μετά ανοίγουν τα φτερά τους για να διαπρέψουν αλλού, κάνουν τους αισιόδοξους να ονομάζουν το έλος υδροβιότοπο…
Το κουνούπι
Το κουνούπι το ανωφελές είναι εξ ορισμού οργανισμός παρασιτικός. Δεν μπορεί να νοηθεί ως αυθύπαρκτο, αυτότροφο ον. Η επιβίωσή του προϋποθέτει να απομυζά αθόρυβα αίμα, συλλαμβάνοντας το θύμα του στον ύπνο. Ο ύπνος, η ραστώνη είναι ο πιο πιστός σύμμαχος του κουνουπιού. Επωφελούμενο από τον ύπνο, το κουνούπι τσιμπάει απαρατήρητο, ανενόχλητο τον άνθρωπο, τους φοιτητές, αλλά και τις φοιτήτριες…
Η ύπαρξη του κουνουπιού εμπεριέχει λοιπόν τον παρασιτισμό ντετερμινιστικά. Το απλό κουνούπι του ζωικού βασιλείου δεν έχει επιλογή, όμως η ενσυνείδητη ανάληψη του ρόλου του κουνουπιού είναι πράξη Υβρεως. Αλαζονεία, μισαλλοδοξία, φιλαυτία, ναρκισσισμός και το κακώς εννοούμενο αλάθητο συναπαρτίζουν τα συστατικά της Υβρεως.
Υστερα από την ανάληψη του ρόλου, το κουνούπι μηχανιστικά αποδύεται στο έργο για το οποίο έχει προγραμματιστεί. Το τσίμπημά του μπορεί να μεταδώσει πληθώρα μολυσματικών παραγόντων. Κατά την εισαγωγή της προβοσκίδας του στο δέρμα του θύματος, το κουνούπι αποβάλλει, σε τελετουργικό εμεσμάτων, ό,τι εμπεριέχεται στους σιελογόνους του αδένες. Η κακή εκπαίδευση, η νοοτροπία του, οι συνήθειές του ενίονται παρευθύς στο δέρμα του κοιμώμενου θύματος που σαν παίγνιο μπολιάζεται, υφίσταται έναν φθοροποιό ενοφθαλμισμό.
Η ακτίνα δράσης του κουνουπιού δεν περιορίζεται εντός του έλους. Το κουνούπι είναι κινούμενο βιολογικό όπλο μεγάλου βεληνεκούς. Μπορεί να πετάξει μακριά από το έλος, να εισέλθει στα ενδότερα σπιτιών, δημόσιων χώρων, ιδρυμάτων, φορέων, συμβουλίων και να μεταδώσει την επιδημία σε μια κοινωνία ολόκληρη. Ενίοτε στη μάχη απέναντι στο κουνούπι αναπτύσσονται στρατηγικές, εντομοκτόνες τακτικές: όμως τα κουνούπια είναι συχνά ένα βήμα μπροστά, αναπτύσσουν αντοχή στα εντομοκτόνα, τα αφομοιώνουν, τα μεταβολίζουν, τα εξουδετερώνουν.
Το μικρόβιο
Το πλασμώδιο του Λαβεράν δεν είναι άλλο από την αναξιοκρατία. Η αναξιοκρατία είναι η ικανή και αναγκαία συνθήκη για την αντι-πνευματική επιδημία, όπως το πλασμώδιο για την ελονοσία. Η αναξιοκρατία είναι η απόλυτη άρνηση της αρχής της διάκρισης. Οι «κολλητοί», οι σύζυγοι, τα ξαδέλφια, οι συγγενείς, οι συνδικαλιστές, οι πολιτικές και κοσμοθεωρητικές πεποιθήσεις επικρατούν στις κρίσεις που έχουν μολυνθεί από το μικρόβιο.
Είναι αξιοσημείωτο ότι δεν υπάρχει ανοσία για το μικρόβιο της αναξιοκρατίας, όπως δεν υπάρχει και εμβολιασμός. Η αναξιοκρατία βρίσκει τον δρόμο της μέσα από μια παγκόσμια ανοσολογική κερκόπορτα μολύνοντας δυνητικά τον καθένα. Η κερκόπορτα δεν είναι άλλη από την υπέρμετρη, αδικαιολόγητη φιλοδοξία που δεν έχει σφυρηλατηθεί από την παιδεία, την αυτογνωσία και την ηθική. Αυτό είναι το μεγάλο μικρόβιο της διαστρεβλωμένης δημοσιοϋπαλληλικής νοοτροπίας: ο καθένας πιστεύει πως μπορεί και δικαιούται να γίνει καθηγητής, πρόεδρος σε οργανισμούς-κλειδιά και σε φορείς ύψιστης πνευματικής σημασίας.
Συνέπειες
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι από τη δεκαετία του 1970 στην Ελλάδα έχει λάβει χώρα μια ιδιότυπη επανάσταση στην ανώτατη παιδεία, με ταχύτητα χωρίς προηγούμενο. Η αριθμητική έκρηξη των σχολών ανταποκρίθηκε στις συνθήκες από πλευράς κοινωνικών αναγκών, όμως η ταχύτητα των αλλαγών ενέχει πάντα μια επικίνδυνη και δυνητικά καταστροφική συνιστώσα.
Η ανάπτυξη του πανεπιστημίου μπορεί να παρομοιαστεί με την ανάπτυξη του εμβρύου, την ανάπτυξη της ζωής σε επίπεδο ατόμου ή την αργή εξέλιξη σε επίπεδο είδους. Οπως το έμβρυο δεν μπορεί εκ φύσεως να γεννηθεί στον τρίτο μήνα, έτσι και η βιώσιμη ανάπτυξη της ανώτατης εκπαίδευσης απαιτεί χρόνο, σχεδιασμό και υπομονή. Η βιασύνη στην κύηση, η παραβίαση της φύσης δεν επιτρέπεται, ειδάλλως ελλοχεύει η αποβολή του θνησιγενούς εμβρύου. Εκτρωματικά φαινόμενα ήδη έχουν εμφανιστεί στην ιατρική εκπαίδευση, όπως οι τεράστιες αναμονές για τη λήψη ιατρικής ειδικότητας.
Η έκρηξη σε αριθμό των ανώτατων σχολών στέρησε από την ανώτατη εκπαίδευση στην Ελλάδα το πολύτιμο φίλτρο του χρόνου, που χαρακτηρίζει τα Πανεπιστήμια του Harvard, της Οξφόρδης, ΜcGill κ.ά. Ζούμε την επιδημία των ιατρικών σχολών, των ανώτατων σχολών εν γένει, την επιδημία των τμημάτων, μέσα στην οποία διαμορφώθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες για την αντι-πνευματική επιδημία της αναξιοκρατίας ως μιας φυσιολογικής κατάστασης
Ο Sartre είχε γράψει τις περιώνυμες «Μύγες», Les Mouches. Είχε εμπνευστεί από ένα χωριό της Σαντορίνης όπου τα πρόσωπα ήταν μαύρα από τις μύγες που τα είχαν σκεπάσει, αφανίζοντας τα ανθρώπινά τους χαρακτηριστικά. Τα σκεπασμένα από τις μύγες πρόσωπα ήταν κομμάτι της καθημερινότητας του χωριού, που όλοι είχαν αποδεχθεί ως φυσιολογικό, ως κανονικό. Είχε επέλθει το φαινόμενο της κανονικοποίησης, γνωστό ως normalization στην αγγλοσαξονική βιβλιογραφία.
Η συμβίωση με τις μύγες ήταν φυσιολογική γιατί συνέβαινε σε όλους τους κατοίκους. Αντίστοιχα, η αντι-πνευματική επιδημία έχει λάβει τέτοιες διαστάσεις που θεωρείται πλέον από πολλούς αποδεκτή, κανονική: οι μύγες που καλύπτουν τα σύγχρονα πρόσωπα είναι μεταξύ άλλων η παραποίηση πρακτικών, η εφαρμογή νόμων και διατάξεων κατά το δοκούν, η ψήφιση νόμων εξαιρετικά βραχυβίων με προσωποπαγή εφαρμογή, με κορωνίδα την άρνηση στη συμμόρφωση με τους νόμους.
Απάθεια έναντι της εγρήγορσης και της δράσης
Είναι αναπόφευκτο το να έρχεται ο άνθρωπος αντιμέτωπος με τις επιδημίες, δεν είναι όμως παραδεκτό να παραδίδεται αμαχητί. Η ιστορία είναι εναλλαγή επιδημιών και μεσοδιαστημάτων, όπως τα νησιά εναλλάσσονται με τη θάλασσα στα αρχιπελάγη. Πάντα υπάρχει η επιδημία που έρχεται και επανέρχεται, όπως το κύμα στις ακτές των νησιών.
Παρά τα επιτεύγματα, πρακτικώς καμία νόσος που προκαλεί επιδημία δεν έχει εξαφανιστεί από προσώπου Γης. Η ελονοσία έχει επανακάμψει ανθεκτική στη νοτιοανατολική Ασία· ακόμα και σήμερα αναφέρονται περιστατικά πανώλης ή λέπρας. Στη δίνη των εξάρσεων της αντι-πνευματικής επιδημίας, έχουμε δει πανεπιστήμια και κοινωνίες της αξιοκρατίας να πέφτουν στον κρημνό της αναξιοκρατίας.
Δεν επιτρέπεται κανείς να περιμένει απλώς τον αυτοπεριορισμό της επιδημίας με βάση την πρόνοια της φύσης. Ο αυτοπεριορισμός είναι μια μακροχρόνια, επώδυνη, τραγική ιστορία. Εχει έρθει η ώρα της δράσης.
Ηδη έχει αρχίσει μια αναζήτηση για αλλαγή της ανώτατης εκπαίδευσης. Αυτή πιστεύω θα είναι μια ανατροπή του συστήματος από κάποιον νέο ηγέτη ή θα επέλθει με τη μέθοδο των καρδιοχειρουργών, με το bypass μέσω μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα ιδιωτικών πανεπιστημίων.
Χρειάζεται ανασύσταση των δυνάμεων και αναθεώρηση των πραγμάτων, ώστε να εισέλθουμε σε μια πιο οργανωμένη δομή, όπου στόχος θα είναι ένας και μόνος: η αξιοκρατία.
Χρειάζεται αλλαγή του νόμου και των κανονισμών λειτουργίας της ανωτάτης παιδείας με βάση τα πρότυπα διεθνώς αναγνωρισμένων πανεπιστημίων. Η αντιμετώπιση της αντι-πνευματικής επιδημίας είναι πολυσχιδής αλλά όχι ανέφικτη.
Το έλος με την κατάλληλη ανθρώπινη παρέμβαση μπορεί να δώσει τη θέση του σε έναν υγιή υδροβιότοπο, όπως στην περίπτωση της Κερκίνης. Το έλος μπορεί επίσης να αποξηρανθεί, όπως έγινε με τη λίμνη Κωπαΐδα, όπου η αποξήρανση έφερε στο φως εύφορα χώματα για καλλιέργεια. Το έλος αποδομήθηκε και στη θέση του δομήθηκε σημαντικός τροφοδότης για τον άνθρωπο. Το έλος δεν αντιμετωπίζεται με μικροπροσαρμογές και μικροπαρεμβάσεις. Χρειάζεται όραμα, στρατηγική, αποφασιστικότητα, προσήλωση στον στόχο όπως είχαν ο Τρικούπης και ο Βενιζέλος.
Παράλληλα, το φάρμακο για την εξουδετέρωση του μικροβίου είναι η Παιδεία, η οποία οδηγεί στην αξιοκρατία. Οι φοιτητές πρέπει να εμψυχωθούν και να μεταστραφούν για να ζητήσουν καλύτερη εκπαίδευση. Το βόλεμα και η λογική της ήσσονος προσπάθειας δεν έχουν θέση στη θεραπευτική μας φαρέτρα.
Ιδεατά, το κουνούπι μεταμορφώνεται στο ωφέλιμο έντομο, στον οίστρο του Σωκράτη. Είναι ο σωκρατικός οίστρος, ο Δάσκαλος, που σαν αλογόμυγα τσιμπάει την κοινωνία για να την κινητοποιήσει, για να την ξυπνήσει, για να την ευαισθητοποιήσει. Είναι ο Δάσκαλος που μέσα από το ήθος του διδάσκει την αντίσταση ποιότητας, και που συχνά προώρισται να πίνει το κώνειο από την κοινωνία, αλλά και από τα κουνούπια, που μέσα από τα κρησφύγετά τους ασελγούν στο σώμα της, όταν αυτή δεν επαγρυπνεί.
Θα ήθελα να πω τελειώνοντας, από την εμπειρία ως γιατρός, ότι δεν καθόμαστε αμαχητί μπροστά στις επιδημίες, αλλά μας ενδυναμώνουν, τις πολεμάμε, και μας πεισμώνουν για την επόμενη φάση της μεγάλης δημιουργίας. Είναι εθνική ανάγκη στη σημερινή συγκυρία, χωρίς βέβαια να ξεχνάμε πως η εκρίζωση ενός κακού είναι εξίσου ή και περισσότερο δύσκολη αλλά και χρήσιμη από την εγκαθίδρυση μιας νέας τάξης πραγμάτων.
Θέλω εκ προοιμίου να τονίσω ότι η επιδημία δεν είναι πανδημία. Υπήρξε, υπάρχει και θα υπάρχει υγιές τμήμα του συνόλου, φωτισμένες ομάδες, φωτισμένες προσωπικότητες με όραμα, οι οποίες πραγματώνουν το ρητό που αναφέρεται στο μνήμα του κόμη Von Zeppelin: «Πρώτα οραματίζεσαι, μετά πιστεύεις στο όραμά σου και τότε αυτό πραγματώνεται».
* Ο κ. Χαρ. Ρούσσος (MD.PhD, MRS.FRCP) είναι ακαδημαϊκός. Καθηγητής Ιατρικής επί τιμή πανεπιστημίου McGill. Ομ. Καθηγητής Ιατρικής πανεπιστημίου Αθηνών.