Εδώ και δύο εβδομάδες αισθάνομαι σαν πολεμικός ανταποκριτής. Διεθνή ΜΜΕ, όπως το CNN, το BBC, το Sky, το ABC και άλλα, μου ζητούν συνεντεύξεις για το νέο «Κυπριακό» – την απόφαση της Ευρωζώνης για τη διάσωση της κυπριακής οικονομίας. Δεν απευθύνονται σε μένα για την πολιτική – οικονομική σοφία μου, αλλά μάλλον γιατί έχω το «προνόμιο» να κατοικώ στην Κύπρο και να παρακολουθώ τις εξελίξεις από κοντά. «Πώς είναι η ζωή χωρίς τράπεζες;», ρωτάνε. «Πώς αισθάνονται οι Κύπριοι;».
Κατανοητά τα ερωτήματα αυτά, αλλά δεν είναι απαραιτήτως τα πιο σημαντικά για εμάς. Για τους Ελλαδίτες και τους Κυπρίους οι καίριες ερωτήσεις είναι: Πώς έφτασε η Κύπρος στην οικονομική καταστροφή; Πώς διαχειρίστηκε την κρίση η πολιτική ηγεσία; Τι μαθήματα πρέπει να συναγάγουν οι Ελλαδίτες πολιτικοί από όσα συνέβησαν στο νησί;
Ας το δούμε πρώτα γενικά. Η πρόσφατη κρίση στην Κύπρο ήταν αποτέλεσμα συσσώρευσης «λανθανουσών αστοχιών» – αστοχιών που δεν αναγνωρίζονται στην ώρα τους ως σημαντικές και προσπερνιούνται. Με τη συνδρομή τυχαίων γεγονότων σε ένα διασυνδεδεμένο σύστημα, οι λανθάνουσες αστοχίες ενεργοποιούνται και παράγουν «ατυχήματα».
Ευάλωτο σύστημα
Να το κάνω πιο λιανά. Το διασυνδεδεμένο σύστημα είναι η Ευρωζώνη: δυσμενείς δημοσιονομικές – οικονομικές εξελίξεις σε μία χώρα επηρεάζουν και τις υπόλοιπες. Οταν σε μια χώρα συστηματικά λαμβάνονται εσφαλμένες οικονομικές αποφάσεις και παράγονται θεσμικές δυσλειτουργίες («λανθάνουσες αστοχίες»), τότε συσσωρεύονται προβλήματα που καθιστούν τη χώρα ευάλωτη. Τα προβλήματα αυτά δεν αναγνωρίζονται εγκαίρως από τους λήπτες αποφάσεων ως εν δυνάμει καταστροφικά. Σε ένα ευάλωτο σύστημα, αρκεί ένα τυχαίο σημαντικό γεγονός, για να αρχίσει η κρίση. Η κρίση είναι μια διαδικασία: ανάλογα με το πώς τη χειρίζεσαι, ενδέχεται να κλιμακωθεί, αλλάζοντας την ίδια τη φύση του προβλήματος που έχεις να διαχειριστείς.
Το σχήμα αυτό βοηθάει να καταλάβουμε πώς η Κύπρος έφθασε στο σημείο να είναι, ουσιαστικά, μέλος της Ευρωζώνης υπό αναστολή. Ο συνδυασμός χαμηλής εταιρικής φορολογίας, καλού φορολογικού συστήματος, αγγλικού δικαίου και σχετικά χαλαρών (αρχικά τουλάχιστον) ελέγχων προσείλκυσε πολλά ξένα κεφάλαια στις τράπεζες. Η Κύπρος έγινε σημαντικό υπεράκτιο τραπεζικό κέντρο, προσελκύοντας, μεταξύ άλλων, ρωσικά κεφάλαια. Η μεγέθυνση των τραπεζών ενισχύθηκε περαιτέρω με την είσοδο της Κύπρου στην Ευρωζώνη το 2008 και την υψηλή διαθεσιμότητα χαμηλότοκης πίστωσης, οδηγώντας τες σε υπερδιόγκωση: το ενεργητικό των τραπεζών έφτασε να είναι οκταπλάσιο του ΑΕΠ! Η άλλη όψη της τραπεζικής υπερτροφίας ήταν ότι η χώρα κατέστη ευάλωτη σε απότομες αλλαγές στο διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα – πολλά αυγά μπήκαν στο ίδιο καλάθι.
Κανείς δεν ασχολήθηκε σοβαρά με τον υπερτροφικό τραπεζικό τομέα. Τη χρυσοτόκο όρνιθα την προστατεύεις, δεν της κάνεις τη ζωή δύσκολη! Η οικονομική ισχύς των τραπεζών απέφερε και πολιτική ισχύ. Οι τράπεζες κατέστησαν τα αγαπημένα παιδιά των πολιτικών, οι σχέσεις διαπλοκής έγιναν πολύ στενές. Πέρυσι, λ.χ., αποκαλύφθηκε στον κυπριακό Τύπο ότι χαρίστηκε δάνειο σε εταιρεία που φέρεται να ήλεγχε το τότε κυβερνών ΑΚΕΛ. Ούτε βέβαια είναι τυχαίο ότι οι περισσότεροι υπουργοί Οικονομικών είναι πρώην τραπεζίτες.
Τον Φεβρουάριο του 2008 εξελέγη πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας ο κ. Χριστόφιας. Η εντυπωσιακή ανεπάρκειά του τον κατέστησε μοιραίο πρόσωπο. Δεν είναι μόνο οι προσωπικές ευθύνες που επισήμως του καταλογίστηκαν για την καταστροφική έκρηξη στο Μαρί το 2011 (τις οποίες ουδέποτε ανέλαβε), αλλά και το ότι, άμα τη αναλήψει των καθηκόντων του, επιδόθηκε σε αλόγιστες δημόσιες δαπάνες, αυξάνοντας πάνω από 80% το δημόσιο χρέος, τη στιγμή που στο διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα άρχιζε η κρίση. Οι παροιμιωδώς κακές σχέσεις του με τον τότε κεντρικό τραπεζίτη της Κύπρου κ. Ορφανίδη έφτασαν μέχρι και σε δημόσιες αντιπαραθέσεις!
Ανεπαρκείς έλεγχοι
Οι κυπριακές τράπεζες επεκτάθηκαν ραγδαία στην Ελλάδα, ανοίγοντας υποκαταστήματα και αγοράζοντας ομόλογα, ακόμα και όταν η κρίση ήταν εμφανής. Στο τέλος του 2010 η έκθεση των τραπεζών σε ελληνικά ομόλογα και επιχειρήσεις έφτασε σε 2,5 φορές το κυπριακό ΑΕΠ! Τις προάλλες αποκαλύφθηκε στην κυπριακή Βουλή το πλιάτσικο της Λαϊκής: τεράστια δάνεια δίνονταν δίχως επαρκείς εξασφαλίσεις. Οπως είπε πρόσφατα ο κ. Σιαρλής, ο τελευταίος υπουργός Οικονομικών του κ. Χριστόφια, η έγκριση της συγχώνευσης της Μαρφίν Εγνατίας με τη Λαϊκή ήταν σφάλμα. Οπως ήταν λάθος η αποδοχή από την κυπριακή πλευρά της μετατροπής των θυγατρικών της Λαϊκής σε υποκαταστήματά της το 2011, φορτώνοντας τελικά την τράπεζα με υποχρεώσεις πάνω από 3 δισ. ευρώ! Για να το πω ευγενικά, οι ρυθμιστικοί έλεγχοι εκ μέρους της κυπριακής πολιτείας αποδείχθηκαν τουλάχιστον ανεπαρκείς.
Τα αγαπημένα παιδιά του πολιτικού συστήματος συνέχιζαν να απολαμβάνουν την εύνοια των ελεγκτών τους μέχρι τέλους. Ακόμη και τους τελευταίους δεκαπέντε μήνες η Λαϊκή, μια χρεοκοπημένη τράπεζα, συνέχιζε να λαμβάνει επείγουσα ρευστότητα από την ΕΚΤ συνολικού ύψους σχεδόν 10 δισ. ευρώ, ήτοι σχεδόν το 60% του ΑΕΠ! Πώς το δικαιολόγησε αυτό ο κ. Δημητριάδης, διάδοχος του κ. Ορφανίδη στην κεντρική τράπεζα και εκλεκτός του κ. Χριστόφια; «Επιβαλλόταν να την κρατήσουμε για να γίνουν οι εκλογές, να υπάρξει μια νέα κυβέρνηση, να πάρει τις αποφάσεις της […]», δήλωσε σε πρόσφατη συνέντευξή του. Μετάφραση: οι ορθολογικές οικονομικές αποφάσεις έπρεπε να υποχωρήσουν μπροστά σε εκλογικές σκοπιμότητες!
Με τέτοια συσσώρευση αστοχιών –οικονομικών και θεσμικών– η Κύπρος έγινε άκρως ευάλωτη. Αρκούσε ένα τυχαίο σημαντικό γεγονός για να αρχίσει η κρίση. Αυτό ήρθε με το «κούρεμα» των ελληνικών ομολόγων το 2012, που επιβάρυνε τις τράπεζες με 4,5 δισ. Ηταν το αποφασιστικό χτύπημα για την κυπριακή οικονομία. Ο τότε πρόεδρος Χριστόφιας δεν διαπραγματεύτηκε τη συναίνεσή του στο ελληνικό «κούρεμα», που τόσο επηρέαζε τις τράπεζες της χώρας του. Ηταν ένα κολοσσιαίο λάθος και η αφετηρία της σημερινής καταστροφής.
Σπασμωδική διαπραγματευτική στρατηγική
Τη στιγμή που η Κύπρος υπέβαλε το αίτημα στο Γιούρογκρουπ για να υπαχθεί σε πρόγραμμα στήριξης τον Ιούνιο 2012, άρχισε η αντίστροφη πορεία. Η κυρίαρχη άποψη στη βόρεια Ευρώπη ήταν ότι θα πρέπει να συμμετάσχουν και οι καταθέτες σε ένα πρόγραμμα διάσωσης. Αυτό ήταν γνωστό, και είχε τεθεί, τουλάχιστον τεχνοκρατικά, υπόψη των κυβερνήσεων Χριστόφια και Αναστασιάδη. Ως φορολογικός παράδεισος, η Κύπρος εθεωρείτο πλυντήριο μαύρου χρήματος, κυρίως ρωσικού. Με τις εκλογές ενόψει, η «αριστεροπράσινη» αντιπολίτευση στη Γερμανία απειλούσε τη Μέρκελ ότι θα καταψήφιζε ένα πακέτο διάσωσης που δεν θα «κούρευε» τους «Ρώσους ολιγάρχες». Κατασκευάστηκε μιντιακά η εικόνα της «ιδιαίτερης περίπτωσης» – μιας ανατολίτικης χώρας, που είναι καταφύγιο μαύρου χρήματος και έχει «οικονομία–καζίνο».
Μια τέτοια «οριενταλιστική» αντίληψη διευκόλυνε τη σκληρή έως βάναυση συμπεριφορά των δανειστών έναντι της Κύπρου. Ο Σόιμπλε, η Μέρκελ και η Λαγκάρντ επανειλημμένα δήλωσαν ότι «το επιχειρηματικό μοντέλο της Κύπρου έχει πεθάνει» και ότι ο τραπεζικός τομέας έπρεπε να συρρικνωθεί στο μισό. Δεν ήταν δύσκολο αυτή η άποψη να ερμηνευθεί από την κυπριακή κοινή γνώμη ως προσπάθεια των ξένων να «μας πάρουν τον πλούτο», σε συνδυασμό με την πρώτη ηλίθια απόφαση του Γιούρογκρουπ για «κούρεμα» και των ασφαλισμένων καταθέσεων.
Αυτήν τη θυμική λαϊκή διάθεση εξέφρασε η κυπριακή Βουλή με την απόφασή της να απορρίψει το σχετικό νομοσχέδιο που κατέθεσε ο πρόεδρος Αναστασιάδης. Ηταν αναμενόμενο. Οι πλείστοι Κύπριοι πολιτικοί είναι επιρρεπείς στον λαϊκισμό, στη ρουσφετολογία και στη νοοτροπία της χώρας–θύματος. Προεκλογικά, άλλωστε, και οι τρεις υποψήφιοι διακήρυσσαν υπερηφάνως ότι «θα επαναδιαπραγματευθούν το Μνημόνιο» και δήλωναν κατηγορηματικά ότι θα αρνηθούν οποιοδήποτε «κούρεμα» καταθέσεων!
Δύο βδομάδες αργότερα διαπίστωσαν πόσο δύσκολο είναι να μεταμορφωθούν μέσα σε μια νύχτα σε σοβαρούς statesmen, που πρέπει να λάβουν σκληρές αποφάσεις για το δημόσιο συμφέρον. Η ταύτιση με τη θυμική διάθεση του λαού ήταν εύκολη. Η έγκαιρη επεξεργασία ρεαλιστικού σχεδίου Β ήταν δύσκολη: δεν είχαν προετοιμαστεί, ούτε είχαν αίσθηση της διαπραγματευτικής πραγματικότητας. Θεώρησαν ότι αρκούσε το περήφανο «όχι».
Τραγικά αφελείς
Υπήρξαν τραγικά αφελείς. Η διαπραγματευτική τους στρατηγική ήταν σπασμωδική. Αρχισαν την τελευταία στιγμή να αναζητούν, πανικόβλητοι, λύσεις δεξιά–αριστερά. Σε κρίσιμη συνεδρία της ομάδας εργασίας του Γιούρογκρουπ, η Κύπρος ήταν απούσα. Η πιο βασική στρατηγική επιλογή της χώρας –η ένταξη στην Ε.Ε.– άρχισε να αμφισβητείται εμπράκτως, όταν αναζητήθηκε βοήθεια από τη Ρωσία, αποξενώνοντας έτσι τους εταίρους. Ο Κύπριος πρόεδρος δεν αντελήφθη ότι η διαπραγμάτευση είναι ένα επαναλαμβανόμενο παίγνιο και ότι, κατά συνέπεια, το κλειδί στη στρατηγική είναι να βλέπεις μπροστά και να σκέφτεσαι προς τα πίσω.
Αν η κυπριακή πολιτική ηγεσία είχε ρεαλιστική αίσθηση της πραγματικότητας, θα γνώριζε ότι η συρρίκνωση του τραπεζικού τομέα δεν μπορούσε να αποτραπεί, οπότε το ζητούμενο, διαπραγματευτικά, ήταν αν αυτό θα γίνει απότομα ή βαθμιαία. Δεν πίστευαν ότι οι δανειστές θα προχωρούσαν σε «κούρεμα», θεωρούσαν ότι μπλόφαραν. Ανακάλυψαν ότι, στον επόμενο γύρο, οι επιλογές τους στένευαν. Το δίλημμα πλέον δεν ήταν αποδοχή του «κουρέματος» των καταθέσεων ή όχι, αλλά παραμονή στο ευρώ ή όχι. Για τους δανειστές, το κόστος από πιθανή έξοδο της Κύπρου από την Ευρωζώνη ήταν υπαρκτό αλλά διαχειρίσιμο, ενώ για την Κύπρο ήταν καταστροφικά υψηλό. Ο αδύναμος, φυσικά, υποχώρησε.
Τι διδάσκει η κυπριακή εμπειρία; Πρώτον, αληθινός πατριωτισμός σημαίνει να υπερασπίζεσαι αποτελεσματικά τα μακροχρόνια συμφέροντα της πατρίδας σου. Ολα τα άλλα είναι δημαγωγικοί και ανόητοι παλικαρισμοί. Δεύτερον, ότι στο διεθνές πολιτικό σύστημα αυτό που μετράει είναι η ισχύς. Μια μικρή χώρα έχει πιθανότητες να προωθήσει τα συμφέροντά της στο μέτρο που τα κάνει να συμπέσουν με τα συμφέροντα ηγεμονικών δυνάμεων. Αυτή ήταν η στρατηγική του Ελευθερίου Βενιζέλου. Τρίτον, ότι οι ηγέτες πρέπει να διαθέτουν νοοτροπία κυβερνήτη, όχι λαϊκιστή πολιτικάντη ή αφελούς πατριώτη. Να έχουν αίσθηση της πραγματικότητας, να διαθέτουν στρατηγική, να τολμούν να παίρνουν εγκαίρως επώδυνες αποφάσεις υπέρ του γενικού καλού και όχι επιμέρους συμφερόντων, να μην υπερ–υπόσχονται.
Από την αβεβαιότητα της χρεοκοπίας η Κύπρος πέρασε στη βεβαιότητα της βάρβαρης λιτότητας. Η σκληρότητα των δανειστών απέναντί της ήταν αξιοσημείωτη. Το χάσμα εμπιστοσύνης μεταξύ των ιδεοληπτικών «καλβινιστών» του Βορρά και των «αναξιόπιστων» του Νότου διευρύνθηκε. Το να υπερασπίζεται κανείς μια τέτοια στρεβλή κατασκευή όπως είναι η Ευρωζώνη, γίνεται όλο και πιο δύσκολο. Εχουμε φθάσει στο σχιζοφρενικό σημείο ότι, για να σωθεί το ευρώ, θα πρέπει να καταστραφούν οι Νοτιοευρωπαίοι!
* Ο κ. Χ. Κ. Τσούκας ([email protected]) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.
