Φόροι. Ενας τυπικός ορισμός θα ήταν: «Η υποχρεωτική συνεισφορά στα έσοδα του κράτους, είτε επιβαλλόμενη από την κυβέρνηση στα προσωπικά εισοδήματα και τα εταιρικά κέρδη ή προστιθέμενη στην αξία αγαθών, υπηρεσιών και συναλλαγών». Είναι όμως μόνο αυτό, το εμφανές και διακριτό κόστος, πληρωτέο σε χρήμα, που κάνει τους φόρους αντικείμενο απέχθειας για τους Ελληνες;
Πολλές φορές δεν αντιλαμβανόμαστε ότι πληρωτέο δεν είναι μόνο το χρήμα. Οι περισσότεροι πολίτες πληρώνουν τους φόρους τους μέσω της εργασίας τους, δηλαδή με τον χρόνο που αφιερώνουν στη δουλειά τους. Εξ ου και το διαχρονικό απόφθεγμα του Βενιαμίν Φραγκλίνου στο «Συμβουλές προς ένα νέο έμπορο», πως «ο χρόνος είναι χρήμα». Οι οικονομολόγοι χρησιμοποιούν τον όρο κόστος ευκαιρίας για να περιγράψουν αυτή τη σχέση, δηλαδή τη θυσία άλλων εναλλακτικών, όταν επιλέγουμε μια συγκεκριμένη οδό. Το κόστος ευκαιρίας είναι βασική έννοια στην οικονομική θεωρία, και εκφράζει τη βασική σχέση μεταξύ των περιορισμένων πόρων και της οικονομικής επιλογής. Η έννοια του κόστους ευκαιρίας παίζει σημαντικό ρόλο σε μία οικονομία, εξασφαλίζοντας την αποδοτική χρησιμοποίηση των πόρων.
Για παράδειγμα: ένας 18χρονος που επιλέγει να σπουδάσει αντί να εργαστεί έχει θυσιάσει τα πιθανά εισοδήματα τεσσάρων ετών. Πέρα από το πραγματικό κόστος των σπουδών, το κόστος ευκαιρίας του είναι τα επιπρόσθετα εισοδήματα που χάνει επειδή δεν εργάζεται. Εάν βέβαια επιλέξει να εργαστεί από τα 18 του, τότε σε βάθος 20ετίας θα κερδίσει κάποια εισοδήματα, αλλά εάν είχε σπουδάσει (γεγονός που θα αύξανε τον μέσο μισθό) θα είχε εισοδήματα για τα υπόλοιπα 16 χρόνια, περισσότερα από αυτά της ανειδίκευτης 20ετίας.
Μέσα στο 2013 έγιναν περίπου 800 διαδηλώσεις με ελάχιστους συμμετέχοντες στο κέντρο της Αθήνας. Το αποτέλεσμά τους αμφίβολο. Το χρηματικό κόστος μεγάλο (170.000 αστυνομικοί απασχολήθηκαν στη φύλαξη, πέρα από τις καταστροφές λόγω των συγκρούσεων). Το κόστος ευκαιρίας ακόμα μεγαλύτερο, αν και μη μετρήσιμο. Πάνω από 1 εκατ. εργαζόμενοι που καθυστέρησαν από και προς την εργασία τους, εκατοντάδες επιχειρήσεις που παρέμειναν κλειστές και ένα ιστορικό κέντρο της Αθήνας που απαξιώθηκε πλήρως. Το κόστος για την παραγωγικότητα αλλά και την προσωπική ζωή, σε μια εποχή δύσκολη για τη χώρα και τους πολίτες, είναι τεράστιο. Δυστυχώς όμως πλέον έχουμε συνηθίσει και μονολογούμε –στην πιο ευγενική του εκδοχή– «ε, τι να κάνουμε, έτσι είναι εδώ».
Η ίδια φράση είναι η κατακλείδα σε διάφορους μονολόγους πολιτών σε εφορίες, νομαρχίες και ΔΕΚΟ. Θα ήταν πολύ χρήσιμη μία μελέτη από έναν ανεξάρτητο οργανισμό για το πόσες ώρες σπαταλάμε κατά μέσο όρο στην προσπάθεια να βγάλουμε μία άδεια, ένα πιστοποιητικό γέννησης, ένα διαβατήριο. Το κόστος ευκαιρίας αυτών των χαμένων ανθρωποωρών; Λιγότερα εισοδήματα από τη δουλειά μας, λιγότερος χρόνος για τον εαυτό μας, λιγότερος χρόνος να προσφέρουμε στην κοινωνία. Δυστυχώς η γραφειοκρατία πέρα από το εμφανές κόστος της (υπερβολική φορολογία), το παράνομο κόστος της («φακελάκια», «λαδώματα» και «γρηγορόσημα») γεννάει και ένα άλλο, δυσδιάκριτο κόστος. Αυτό του χρόνου μας.
Οπότε ας φανταστούμε ένα γιατρό και ένα δάσκαλο στην ουρά μιας εφορίας. Ας υποθέσουμε ότι και οι δυο θα χάσουν δύο ώρες εκεί. Τώρα ας τους δώσουμε τις εξής επιλογές. Επιλογή Α: Να περιμένουν εκεί δύο ώρες, ή την επιλογή Β: να περιμένουν εκεί μιάμιση ώρα και την υπόλοιπη μισή ώρα να προσφέρουν δωρεάν μία εξέταση ή ένα ιδιαίτερο μάθημα. Εάν επιλέξουν το Β, η κοινωνία μόλις κέρδισε την παροχή αυτών των υπηρεσιών με μηδενικό κόστος.
Το παράδοξο λοιπόν σε ό,τι αφορά τη φορολόγηση είναι πως ενώ οι Ελληνες απεχθάνονται τους φόρους, δεν φαίνεται να τους ενδιαφέρει και τόσο ο χαμένος χρόνος. Σκεφτείτε έναν Αγγλο ή έναν Γερμανό να θυσιάζει μία μέρα από την άδειά του για να «τακτοποιήσει τις δουλειές στην εφορία», ή επιστρέφοντας να μονολογεί «πήγα στο ΙΚΑ και έχασα δύο ώρες». Θα γινόταν επανάσταση. Οι Ελληνες είναι έτοιμοι να βγουν σε δρόμους και πλατείες ή να κάψουν τους σταθμούς διοδίων εάν τους επιβληθεί ένας ακόμα φόρος στα τσιγάρα ή αν αυξηθούν τα διόδια, αλλά δύσκολα θα κινητοποιηθούν ενάντια στη γραφειοκρατία, την αδράνεια του κρατικού μηχανισμού και την απώλεια του πολύτιμου χρόνου τους. Αυτή η χρονική σπατάλη είναι μια ακόμα «νόσος» που παραλύει σταδιακά την παραγωγικότητα και το επιχειρείν. Αυτή η «χρονική φορολόγηση», ενώ είναι οριζόντια για όλους τους πολίτες, επιβαρύνει πολύ περισσότερο τους ενεργούς πολίτες, δηλ. τους εργαζόμενους, τους επιχειρηματίες, τους αυτοαπασχολούμενους. Με αυτό τον τρόπο το ίδιο το κράτος αποθαρρύνει τον οικονομικά και κοινωνικά ενεργό πληθυσμό, έχοντας ως αποτέλεσμα δύο ακραίες κατηγορίες πολιτών, αυτούς που «πνίγονται» και αυτούς που «είναι χαλαροί».
Παρ’ όλα αυτά κάτι φαίνεται να αλλάζει, ακόμα και στον δυσκίνητο δημόσιο τομέα της χώρας. Το υπουργείο Διοικητικής Μεταρρύθμισης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης σε συνεργασία με τον ΟΟΣΑ πρόσφατα προώθησε νομοσχέδιο περί άρσης των διοικητικών βαρών στον δημόσιο τομέα της χώρας. Μεταξύ άλλων προωθείται η κατάργηση της υποχρέωσης υποβολής πρωτοτύπων ή επικυρωμένων αντιγράφων για το σύνολο των συναλλαγών πολίτη – Δημοσίου. Σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση, κάθε χρόνο πραγματοποιούνται 35 εκατομμύρια επικυρώσεις αντιγράφων, για τις οποίες απαιτούνται 3 λεπτά κατά μ.ό., δηλαδή 1.750.000 ανθρωποώρες, πέρα από τους 1.000 υπαλλήλους, η ετήσια εξοικονόμηση εκτιμάται σε 52,5 εκατ. ευρώ.
Ακόμα ένα πρόσφατο παράδειγμα: η αλλαγή του συστήματος προμήθειας των τελών κυκλοφορίας. Ο προηγούμενος τρόπος απασχολούσε χιλιάδες δημοσίους υπαλλήλους και απαιτούσε τη φυσική παρουσία του πολίτη στις ουρές της εφορίας. Τώρα χρησιμοποιώντας το web banking η όλη διαδικασία δεν ξεπερνά τα 5 λεπτά. Η εκτιμώμενη εξοικονόμηση: 500.000 εργατοώρες, ή περίπου 15 εκατ. ευρώ.
Αυτά τα πρώτα βήματα όμως μπορούν να γίνουν η αρχή μιας ευρύτερης μεταρρύθμισης. Μέχρι τότε θα ήταν πιο σωστό να νιώθουμε εξίσου «αγανακτισμένοι» για κάθε νέο οριζόντιο φόρο που ανακοινώνει το υπουργείο Οικονομικών, όσο θα πρέπει να αισθανόμαστε εξοργισμένοι για τον χρονικό φόρο – αυτόν που πληρώνουμε καθημερινά σε ουρές, πρωτόκολλα, επιτροπές και σφραγίδες. Εξάλλου, όπως είπε και ο Αμερικανός ποιητής και φιλόσοφος Henry David Thoreau: «Η τιμή οποιουδήποτε πράγματος ισούται με την ποσότητα ζωής που ανταλλάξαμε γι’ αυτό».
* Ο κ. Ιάσων Μανωλόπουλος είναι συνιδρυτής της εταιρείας επενδύσεων Dromeus Capital.