Ο Μαχάτμα Γκάντι είχε πει ότι «η ανάπτυξη της Ινδίας δεν εξαρτάται από τις πόλεις, αλλά από τα χωριά της». Φυσικά, έκανε λάθος. Ακριβώς το αντίθετο ισχύει. Τις τελευταίες δεκαετίες, η ανάπτυξη της Ινδίας εξαρτάται σχεδόν αποκλειστικά από τις πόλεις της.
Κι αυτό ισχύει παντού: Oταν το ποσοστό του πληθυσμού μιας χώρας που κατοικεί σε πόλεις αυξάνεται κατά 10%, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας αυξάνεται κατά 30%.
Μέσα στην παραζάλη της οικονομικής κρίσης είναι χρήσιμο να θυμόμαστε ότι περίπου η μισή πτωχευμένη Ελλάδα είναι συγκεντρωμένη σε μια έκταση 400 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Η ανάπτυξη της πόλης της Αθήνας είναι αλληλένδετη με οποιαδήποτε προσπάθεια για έξοδο από την κρίση.
Το ότι αυτό είναι θετικό πράγμα μπορεί να πηγαίνει κόντρα στα βουκολικά μας ένστικτα, βεβαίως. Ολοι από χωριά είμαστε, πραγματική «αστική» τάξη δεν υπήρξε ποτέ, οπότε όλοι έχουμε αναφορές από ειδυλλιακές εικόνες μιας ουτοπικής επαρχίας, οι οποίες μέσα στην κρίση επηρεάζουν πολλών την κρίση και τους δημιουργεί την εντύπωση πως μια φυγή μακριά απ’ την πόλη είναι λύση. Το να πάμε στα χωριά, ας πούμε, και να καλλιεργούμε αλόη και ιπποφαές, μπορεί να είναι λύση, όντως, για κάποιους. Αλλά δεν είναι για τη χώρα.
Σ’ αυτούς και σε εσάς προτείνω το βιβλίο «Triumph of the City» του Αμερικανού οικονομολόγου Εντουαρντ Γκλέιζερ. Ο Γκλέιζερ αποκαλεί την πόλη «μεγαλύτερη ανακάλυψη του ανθρώπινου είδους». Οι πόλεις, γράφει, μεγεθύνουν τις ικανότητες και τα πλεονεκτήματα της ανθρωπότητας. Είναι πυρήνες γνώσης και δημιουργίας, γεννήτριες ιδεών και καινοτομιών που δεν μπορούν να εμφανιστούν χωρίς τη φυσική εγγύτητα πολλών ικανών ανθρώπων.
Τώρα, με αφορμή και τις εκλογές της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, είναι καλή ευκαιρία να σκεφτούμε τον ρόλο της Αθήνας (κυρίως, αλλά κατ’ επέκταση και της Θεσσαλονίκης, και μικρότερων πόλεων) στην όποια σωτηρία της χώρας. Μήπως αν φτιάξουμε την Αθήνα όπως πρέπει, γίνει και η Ελλάδα όπως πρέπει;
Αλλά τι σημαίνει «όπως πρέπει»;
Το τι πρέπει να γίνει για να ακμάσει μια πόλη, είναι περίπλοκο θέμα. Πόλεις που αντιμετώπιζαν προβλήματα στο παρελθόν επένδυσαν πολύ στην οικοδομή, για παράδειγμα, χτίζοντας εκατομμύρια τετραγωνικά κατοικιών και γραφείων ή μεγάλα στάδια, ελπίζοντας ότι οι υποδομές θα πυροδοτήσουν την ανάπτυξη. Μ’ αυτόν τον τρόπο έκαψε τα τελευταία της λεφτά η πόλη του Ντιτρόιτ πριν πτωχεύσει. Εχει τώρα κάτι υπέροχους γυάλινους ουρανοξύστες στο κέντρο της, άδειους.
Μερικές από τις πιο πετυχημένες πόλεις του κόσμου, δε, φτιάχτηκαν σε εποχές στις οποίες ριζικές παρεμβάσεις ήταν πιο εύκολες. Ο βαρόνος Οσμάν κατεδάφισε το μισό Παρίσι για να το ξαναχτίσει πιο σωστά, με τα πλατιά βουλεβάρτα και τα ομοιόμορφα οικοδομικά τετράγωνα κι έτσι έφτιαξε την πόλη που σήμερα απολαμβάνουν 30 εκατομμύρια τουρίστες τον χρόνο μέσα σε 17 χρόνια, από το 1853 μέχρι το 1870. Αυτού του τύπου οι παρεμβάσεις στην εποχή μας είναι αδύνατες.
Αυτό που προτείνει ο Γκλέιζερ είναι συνοπτικά το εξής: Οι πόλεις πρέπει να επενδύουν στους ανθρώπους τους, να διαμορφώνουν υποδομές που κάνουν τη ζωή τους πιο άνετη και την επικοινωνία μεταξύ τους όσο το δυνατόν πιο εύκολη, να γίνονται μέρη ελκυστικά για να ζει κανείς. Αυτό είναι όλο. Και μετά να είναι πολεοδομικά ευέλικτες ώστε, όταν προοδεύουν, να μπορούν να ανοικοδομηθούν σε ύψος, εξυπηρετώντας τη ζήτηση, χωρίς να διώχνουν τους φτωχούς από τα ζωντανά τους κέντρα, όπως γίνεται σε περιζήτητες πόλεις με αυστηρούς πολεοδομικούς κανόνες σαν τη Νέα Υόρκη και το Παρίσι, και χωρίς να υιοθετούν το δυσλειτουργικό και αντιοικολογικό μοντέλο των προαστίων, που καταργεί τα οφέλη της εγγύτητας που προσφέρει ένα ζωντανό κέντρο.
Στην Αθήνα, παρ’ όλη την κρίση, υπάρχει μια κινητικότητα σημαντική. Η παρέμβαση που προτείνει το «Rethink Athens» του Ιδρύματος Ωνάση στο κέντρο της πόλης, η εκμετάλλευση του Ελληνικού που βρίσκεται υπό διαπραγμάτευση, το Κέντρο Πολιτισμού που φτιάχνει το Ιδρυμα Νιάρχου στην Καλλιθέα, το νέο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης αποτελούν αλλαγές σημαντικές στο πρόσωπο μιας πόλης που έχει ήδη αλλάξει πολύ τις τελευταίες δεκαετίες της χαζοχαρούμενης ευμάρειας. Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι μερικές από αυτές τις παρεμβάσεις είναι διακοσμητικές, αλλά σίγουρα κάποιες έχουν ουσία. Ο στόχος, αν προσαρμόζω σωστά τα συμπεράσματα του Γκλέιζερ, πρέπει να είναι ο εξής: Η Αθήνα να γίνει πιο ελκυστική πόλη για τους δραστήριους, τους δημιουργικούς και τους ταλαντούχους (Ελληνες ή ξένους), να συγκεντρώσει πολλούς από αυτούς, να τους δώσει αρκετούς χώρους και τρόπους και αφορμές για να συναντιούνται μεταξύ τους και, καθώς αυτή η εγγύτητα θα οδηγήσει σε δημιουργία και ανάπτυξη, η πόλη να γίνει πιο ευέλικτη στο να φιλοξενήσει ακόμα περισσότερους τέτοιους.
Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, φυσικά, δεν φτάνουν μόνο οι βαθιές τσέπες κοινωφελών ιδρυμάτων: θα χρειαστεί πολιτική βούληση και ευελιξία τόσο από την κεντρική, όσο και από τις τοπικές κυβερνήσεις. Αλλά αν είναι η χώρα να βγει από την κρίση τη χρειάζεται την ανάπτυξη της Αθήνας οπωσδήποτε. Από μόνο του το ιπποφαές δεν φτάνει.