Υπάρχει μια φράση που τείνει να γίνει αποφθεγματική: Η ελληνική κρίση είναι κρίση θεσμών, όχι κρίση αριθμών. Σε κάποιο βαθμό, ισχύει. Τα νούμερα της Ελλάδας το 2008 και το 2009 ήταν όλα μαζί άσ’ τα να πάνε, ασυμμάζευτα τελείως, αλλά μεμονωμένα δεν ήταν πάρα πολύ χειρότερα από αντίστοιχα νούμερα άλλων χωρών της Eυρωζώνης. Οι θεσμοί της όμως ήταν και είναι σε πολύ χειρότερη κατάσταση. Η Δικαιοσύνη, η φορολογία, η νομοθεσία, η παιδεία, η υγεία, η δημόσια διοίκηση, ήταν όλες σε μαύρα χάλια, με προβλήματα οργάνωσης και οικονομικής διαχείρισης αδιανόητα, η συνισταμένη των οποίων χωρίς καμία αμφιβολία αποτέλεσε το κύριο αίτιο της πτώχευσης. Η κυβέρνηση, κατά κανόνα εφαρμόζοντας μόνο τα πιο άδικα μέτρα που απαιτούσαν τα Μνημόνια, και παρακάμπτοντας –ακόμα και σαμποτάροντας– τις πιο ουσιαστικές θεσμικές μεταρρυθμίσεις, υποστηρίζει σήμερα ότι έλυσε την κρίση των αριθμών – και αυτό είναι μια θέση αμφιλεγόμενη. Αλλά η κρίση των θεσμών παραμένει ανέγγιχτη.
Αυτό σημαίνει ότι τα αίτια της πτώχευσης δεν έχουν καταπολεμηθεί. Η πολυνομία εξακολουθεί να υπάρχει. Η δημόσια διοίκηση εξακολουθεί να είναι ένα μπάχαλο. Η δυσλειτουργική Δικαιοσύνη και το δαιδαλώδες και ασταθές φορολογικό καθεστώς κάνουν το επιχειρηματικό περιβάλλον της χώρας τοξικό. Η παιδεία εξακολουθεί να αποτυγχάνει στον σημαντικό σκοπό της σε όλα τα επίπεδα. Κάποια κατασπατάληση έχει καταπολεμηθεί εδώ κι εκεί, αλλά ο μηχανισμός αυτού του κράτους εξακολουθεί να μη λειτουργεί σωστά.
Τους τελευταίους μήνες διαπιστώνω μια δειλή αισιοδοξία να απλώνεται σε κλάδους παραγωγικούς και σχεδόν διαλυμένους από την κρίση. Η αισιοδοξία αυτή δεν πηγάζει από τα παραμύθια μιας κυβέρνησης που προσπαθεί να βγάλει από τη μύγα ξίγκι. Η αίσθηση ότι «περάσαμε τα δύσκολα» και «πιάσαμε τον πάτο» και τώρα όλα θα πάνε κάπως, λιγάκι καλύτερα, βασίζεται σε άλλα σημάδια, τα οποία πολλοί θεωρούν σημαντικά: Το ότι μειώθηκαν τα έξοδα και το κράτος θα έχει μικρότερες δανειακές ανάγκες, το ότι θεωρητικά οι τράπεζες δεν κινδυνεύουν άμεσα και ίσως μπορέσουν κάποια στιγμή να αρχίσουν να δανείζουν πάλι, το ότι το κράτος θα αρχίσει να πληρώνει τα χρεωστούμενα στους προμηθευτές του, ακόμα και το ότι το νέο ΕΣΠΑ θα είναι, λέει, πιο πολύ σαν Jeremie. Ολα αυτά σε κάποιο βαθμό ισχύουν, αλλά κατά τη γνώμη μου δεν δικαιολογούν σε καμία περίπτωση μια αισιοδοξία, που μπορεί να είναι και επικίνδυνη.
Επειδή η κρίση δεν έχει τελειώσει. Εξακολουθούμε να έχουμε και κρίση αριθμών, εξακολουθούν τα νούμερα να μη βγαίνουν, εξακολουθεί να υπάρχει η πιθανότητα, με τους κατάλληλους πολιτικούς χειρισμούς –για τους οποίους το πολιτικό μας προσωπικό έχει αποδείξει ότι είναι ικανό και έτοιμο–, να τα κάνουμε θάλασσα και πάλι.
Αλλά κυρίως επειδή οι συνέπειες της κρίσης δεν έχουν κορυφωθεί ακόμη.
Το μεγαλύτερο «δώρο» της καταστροφικής τελευταίας τετραετίας, εκτός από την κατάθλιψη, τους ναζί και τη συρρίκνωση της οικονομίας κατά 25%, ήταν η σταδιακή εκτόξευση της ανεργίας. Το 1,5 εκατομμύριο άνεργοι όμως δεν έγιναν το 2010 άνεργοι –έφτασαν αυτό το νούμερο πριν από λίγους μήνες. Οι συνέπειες της αφαίρεσής τους από την παραγωγική οικονομία στις ζωές τους και τις οικογένειές τους θα γίνουν αισθητές σταδιακά. Δεδομένης της οικογενειοκεντρικής μορφής της ελληνικής κοινωνίας, το ότι συρρικνώθηκε το ΑΕΠ κατά 1/4 σε τέσσερα χρόνια είχε μικρότερες συνέπειες. Αλλά καθώς περνάει ο καιρός και εξακολουθεί να μη μεγαλώνει η οικονομία (τη χρονιά του «πρωτογενούς πλεονάσματος» οι εξαγωγές έπεσαν), οι συνέπειες θα γίνονται μεγαλύτερες.
Και όπως έχει δείξει το παράδειγμα της Ισπανίας, η γιγάντια ανεργία είναι ένα πρόβλημα σχεδόν αδύνατο να λυθεί. Σε μια χώρα με διαλυμένους θεσμούς που δεν ξέρει να παράγει δουλειές έξω από τον (επίσης διαλυμένο) κρατικό μηχανισμό όπως η δικιά μας, είναι ένα πρόβλημα που δεν θα λυθεί, θα το κουβαλάμε μαζί μας για δεκαετίες, σαν καρκίνο στον πυρήνα της οικονομίας και της κοινωνίας, ή σαν ωρολογιακή βόμβα.
Το να πιστεύουμε ξαφνικά ότι όλα θα πάνε καλά επειδή ο κίνδυνος της άτακτης χρεοκοπίας μειώθηκε στο ελάχιστο, είναι επικίνδυνο. Ο εφησυχασμός είναι επικίνδυνος, και πολύτιμο όπλο για το πολιτικό προσωπικό που έχει συμφέρον να κρατήσει τους θεσμούς στρεβλούς, ελεγχόμενους, εργαλεία για την πελατειακή του λειτουργία. Γιατί υπάρχουν πάρα πολλά πράγματα που πρέπει να γίνουν για να σωθούμε στ’ αλήθεια (αν αυτό είναι καν εφικτό), πολύ πιο σημαντικά και δύσκολα από αυτά που έχουν ήδη γίνει. Παρόλο που αναγνωρίζω τη θεραπευτική αξία της θετικής σκέψης ύστερα από τέσσερα χρόνια ακραίας μαυρίλας, πιστεύω ότι σήμερα είναι μια στάση όχι πολύ υπεύθυνη ή χρήσιμη. Είμαστε ακόμα πτωχευμένοι, και θα είμαστε για πολύ καιρό ακόμη. Καλό πράγμα η αισιοδοξία, αλλά οφείλουμε να αξιολογήσουμε με ακρίβεια την πραγματικότητα και να παραμείνουμε σε κάποιο βαθμό όπως πρέπει να είναι οι σωστοί πτωχευμένοι: θυμωμένοι, επιφυλακτικοί και ανικανοποίητοι.