Ενα από τα χαρακτηριστικά αρκετών εμφυλίων που μαίνονται στις χώρες της υποσαχάριας Αφρικής είναι η επίκληση από πολλούς πολεμιστές μιας υπερφυσικής ικανότητας: έπειτα από διάφορες τελετουργίες και μέσα από τη χρήση φυλαχτών, ισχυρίζονται (και πιστεύουν ακράδαντα) πως είναι απρόσβλητοι από τις σφαίρες των εχθρών τους, πως είναι δηλαδή αλεξίσφαιροι. Οι ανθρωπολόγοι που έχουν μελετήσει το φαινόμενο περιγράφουν μια πίστη τόσο ανθεκτική ώστε δεν καταρρέει ακόμη κι όταν κάποιος υποτιθέμενος αλεξίσφαιρος σκοτωθεί στη διάρκεια μιας μάχης ή μιας δημόσιας επίδειξης. Προκύπτει επομένως το προφανές ερώτημα: πώς διατηρείται η πίστη των ανθρώπων σε τέτοιες υπερφυσικές ικανότητες, ακόμα και όταν διαψεύδονται πανηγυρικά από την πραγματικότητα;
Οι πιστοί επιστρατεύουν διάφορες δικαιολογίες για να εξηγήσουν τα «ατυχήματα», όπως χαρακτηρίζουν τη σύγκρουση ανάμεσα στην πραγματικότητα και την πίστη τους. Ισχυρίζονται π.χ. πως ο άτυχος νεκρός είχε παραβιάσει κάποιους κανόνες της τελετής, με αποτέλεσμα να μη λειτουργήσει σωστά η αλεξίσφαιρη προστασία ή πως τον τιμώρησε ο Θεός για κάποιες αμαρτίες του. Η αποτυχία της προστασίας, δηλαδή η απόδειξη πως οι υπερφυσικές ικανότητες είναι πλάνη, όχι μόνο δεν οδηγεί στην απόρριψη της πίστης όπως επιτάσσει η ορθολογική σκέψη, αλλά στο ακριβώς αντίθετο, την ενίσχυσή της. Για να σκοτώνονται κάποιοι αλεξίσφαιροι, σκέφτονται, πάει να πει πως όσοι επιβιώνουν έχουν πραγματικά πανίσχυρες υπερφυσικές δυνάμεις.
Ο όρος που χρησιμοποιείται για να περιγραφούν οι δοξασίες αυτού του είδους είναι «μαγική σκέψη» και αυτή δεν περιορίζεται στην Αφρική. Μαγική σκέψη είναι η πίστη σε διάφορες χιλιαστικές προφητείες για την παγκόσμια καταστροφή και την έλευση του Μεσσία, σε συγκεκριμένες μάλιστα ημερομηνίες. Στις ανεπτυγμένες κοινωνίες η μαγική σκέψη παίρνει κυρίως τη μορφή συνωμοσιολογικών θεωριών σαν κι αυτές που έχει περιγράψει με αριστοτεχνικό τρόπο ο Ουμπέρτο Εκο στο «Εκκρεμές του Φουκώ». Μαγική σκέψη ήταν και η πεποίθηση πολλών Σέρβων στη διάρκεια του πολέμου στο Κόσοβο, πως η απειλή του ΝΑΤΟ για βομβαρδισμούς ήταν μπλόφα. Οσοι προειδοποιούσαν για το αντίθετο χαρακτηρίζονταν γραφικοί και κινδυνολόγοι στην καλύτερη περίπτωση, πράκτορες του εχθρού και προδότες στη χειρότερη.
Η εγχώρια εκδοχή της μαγικής σκέψης είναι η πεποίθηση πως η χώρα δεν κινδυνεύει αν μπει σε μια νέα περιπέτεια αστάθειας και ακυβερνησίας και πως όσοι ισχυρίζονται πως ο κίνδυνος είναι απτός και πραγματικός είναι κινδυνολόγοι και πράκτορες. Τα ίδια ακριβώς ισχυρίζονταν και στις προηγούμενες εκλογές: οι Ευρωπαίοι μπλοφάρουν. Η πρόσφατη εξαιρετική δημοσιογραφική έρευνα των Financial Times για το πολιτικό παρασκήνιο της κρίσης του ευρώ που αναλύει τις συνέπειες της επικράτησης του ΣΥΡΙΖΑ τον Ιούνιο του 2012, είναι όμως συντριπτική: και σχέδιο διαχείρισης της εξόδου της Ελλάδας από την Ευρωζώνη είχε καταρτιστεί και διάθεση υπήρχε από τη Γερμανία και τους υπόλοιπους εταίρους για την υλοποίησή του, παρά το αναπόφευκτο ρίσκο.
Από τότε έχουν περάσει δύο χρόνια. Ηταν μια δύσκολη περίοδος, με την οικονομία να συνεχίζει την πτώση της μέχρι πρόσφατα που έπιασε πάτο. Το ότι η προοπτική οικονομικής κατάρρευσης στην Ελλάδα δεν κυριαρχεί πια στα πρωτοσέλιδα του διεθνούς Τύπου και στα παγκόσμια δελτία ειδήσεων δεν σημαίνει πως το ενδεχόμενο ενός ατυχήματος έχει εξαφανιστεί. Αντί όμως, όπως θα περίμενε ενδεχομένως κανείς, ο κίνδυνος να προέλθει από τον εφησυχασμό, προέρχεται αντίθετα από έναν άγονο συναισθηματισμό. Η τυφλή ψήφος διαμαρτυρίας εδράζεται πάνω στην άγνοια του κινδύνου είτε από έλλειψη πληροφόρησης και τραγική αφέλεια είτε από καθαρό κυνισμό. Και στις δύο περιπτώσεις υποτιμώνται ή αγνοούνται οι συνέπειες της αστάθειας, ενώ για κάποιους η καταστροφή είναι ευκταία ως προϋπόθεση αναγέννησης. Μέσα από τις φλόγες μιας καταστροφής, υποστηρίζουν, θα ξαναγεννηθεί η Ελλάδα σαν τον φοίνικα του μύθου.
Το γεγονός πως απέχουμε ακόμη από μια ουσιαστική έξοδο από την κρίση καθόλου δεν ακυρώνει τα όσα με πολύ κόπο και θυσίες καταφέραμε μέσα στα δύο προηγούμενα χρόνια. Η πολιτική σταθερότητα μπορεί να μην είναι ικανή συνθήκη για τη σταδιακή βελτίωση της κατάστασης, σίγουρα όμως είναι αναγκαία. Δίχως σταθερότητα δεν μπορεί να επέλθει η αναγκαία βελτίωση του κλίματος. Αν όμως μπούμε ξανά σε τροχιά πολιτικής αστάθειας, πρόωρων εκλογών και ακυβερνησίας, κινδυνεύουμε να χάσουμε τα πάντα. Η σκληρή αλήθεια είναι πως οι φλόγες δεν επαναφέρουν στη ζωή ανύπαρκτα πουλιά. Το μόνο που αφήνουν πίσω τους είναι αποκαΐδια.
Την Κυριακή καλούμαστε να αποφασίσουμε αν θέλουμε ή όχι να αποφύγουμε έναν νέο κλυδωνισμό της οικονομίας που θα προκληθεί αν το αποτέλεσμα ερμηνευθεί ως αμφισβήτηση της κυβέρνησης. Πρόκειται για απόφαση που απαιτεί ψύχραιμη στάθμιση, όχι μαγική σκέψη. Εάν πλειοψηφήσει ο άγονος και τυφλός συναισθηματισμός μιας τυφλής και αδιέξοδης άρνησης, θα αποδειχθεί πως δεν διαφέρουμε και πολύ από τους Αφρικανούς πολεμιστές που πάνε αλεξίσφαιροι στη μάχη. Και αναπόφευκτα θα έχουμε αντίστοιχη τύχη με τη δική τους.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale.