Η κυβέρνηση εξήγγειλε απελευθέρωση της πανεπιστημιακής έρευνας από γραφειοκρατικούς περιορισμούς. Πρόκειται για θετικότατο βήμα. Η εξαγγελία συνδέθηκε όμως με μία πελώρια (άνω του 60% σωρευτικά) περικοπή πόρων σε ήδη πτωχά πανεπιστήμια, με εξαντλημένα περιθώρια ασφαλείας. Η βιωσιμότητα των πανεπιστημίων είναι σε κίνδυνο. Ενώ η δημοσιονομική κατάσταση του κράτους βελτιώνεται, η οικονομική κατάσταση του δημόσιου πανεπιστημίου χειροτερεύει.
Η φετινή τέταρτη περικοπή προσεγγίζει το 20%. Με την αποδέσμευση της έρευνας επιδιώκεται ορθά η μετάβαση από «επιχορηγούμενα» σε «αυτοχρηματοδοτούμενα» ιδρύματα. Η μετάβαση είναι όμως μετέωρη: Η νέα περικοπή δημιουργεί ασφυκτικές ελλείψεις στο παρόν, ενώ η ευέλικτη χρηματοδότηση θέλει χρόνο και οργάνωση για να αποδώσει. Θα επιβιώσουν άραγε τα πανεπιστήμια από την εντεινόμενη δυσπραγία για να γίνουν πόλοι χρηματοδότησης; Η προσέλκυση πόρων απαιτεί καλή εικόνα των πανεπιστημίων. Οπως τώρα διαμορφώνονται τα πράγματα, η εικόνα είναι αρνητική και οι διοικήσεις θα ασχολούνται μόνον με καθημερινές κρίσεις. Τα πανεπιστήμιά μας αναδίδουν διεθνώς εικόνες δυσλειτουργίας.
Το θέμα της ανεξάρτητης χρηματοδότησης των πανεπιστημίων προϋπάρχει. Η παλαιότερη δημιουργία των Ειδικών Λογαριασμών Ερευνας (ΕΛΕ) αποσκοπούσε στην ευέλικτη διαχείριση. Οι ΕΛΕ προσέλκυσαν σημαντικούς πόρους, αλλά βαθμιαία υπέκυψαν στον «διοικητικό επεκτατισμό» του Δημοσίου: αυξανόμενοι περιορισμοί (δημοσιολογιστικοί, φορολογικοί, ασφαλιστικοί, ελεγκτικοί, πλαφόν αποδοχών ερευνητών κ.λπ.) οδήγησαν στην ακύρωση της ευελιξίας. Σήμερα οι ΕΛΕ είναι γραφειοκρατικά μορφώματα αμφίβολης αποτελεσματικότητας.
Ο νόμος 4009/4076 για τα ΑΕΙ προέβλεψε με ευέλικτο τρόπο αυτό που εξαγγέλλεται: θέσπισε τα Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου (ΝΠΙΔ) στα πανεπιστήμια, εκτός δημοσίου τομέα. Εδωσε τη δυνατότητα σε κάθε ίδρυμα να εντάξει τον ΕΛΕ στο ΝΠΙΔ. Πολλά πανεπιστήμια έχουν ήδη αναγγείλει τη δημιουργία τους. Ο δρόμος για την απελευθέρωση της έρευνας είναι ανοικτός. Η κυβερνητική πρόθεση μπορεί να υλοποιηθεί αποτελεσματικά και ολοκληρωμένα με ίδρυση των ΝΠΙΔ και ένταξη των ΕΛΕ σε αυτά.
Τα ΝΠΙΔ μπορούν να γίνουν πόλος χρηματοδότησης των δημόσιων πανεπιστημίων και να στηρίξουν την προοπτική οικονομικής αυτοτέλειας. Τα συμβούλια ιδρύματος θα εγγυώνται εποπτεία και έλεγχο στην ανώτατη εκπαίδευση ως κεντρικό πυλώνα του δημοσίου συμφέροντος και της ανάπτυξης. Το θεσμικό πλαίσιο υπάρχει. Καμιά αυτοτέλεια όμως δεν μπορούν να οραματίζονται οργανισμοί που παραπαίουν διαρκώς στο όριο της πτώχευσης.
Οι ερευνητικοί πόροι αποδείχθηκαν σωτήριοι στην κρίση. Εγιναν «μαξιλάρι» για κάλυψη απαραίτητων δαπανών. Χωρίς αυτούς αρκετά πανεπιστήμια θα είχαν καταρρεύσει πτωχευμένα, ανίκανα να αντεπεξέλθουν στις υποχρεώσεις τους. Οι πόροι των ΕΛΕ όμως δεν είναι ανεξάντλητοι. Υπάρχουν προϋποθέσεις για την ανανέωσή τους.
Η προσέλκυση ερευνητικών προγραμμάτων και χορηγιών εξαρτάται από θεμελιώδεις παραμέτρους:
1. Την καλή φήμη, οργάνωση και ποιότητα προσφοράς κάθε πανεπιστήμιου. Ας είμαστε ειλικρινείς: τα ελληνικά πανεπιστήμια έχουν υποστεί μεγάλες φθορές στην εικόνα τους λόγω οικονομικής συρρίκνωσης και των περυσινών πολύμηνων απεργιών στα μεγαλύτερα ιδρύματα. Οι ΕΛΕ, λόγου χάριν, έκλεισαν πέρυσι επί μήνες, με έργα και πληρωμές προς διεθνείς ερευνητικούς εταίρους να παγώνουν. Η ζημιά στην εικόνα και την αξιοπιστία ήταν τεράστια. Οι δυσλειτουργίες δεν εντείνονται μόνον από τις περικοπές και δυσλειτουργίες.
Τροφοδοτούνται από την προσδοκία ότι οι περικοπές θα συνεχιστούν μελλοντικά.
2. Την ικανότητα και την κινητροδότηση των ερευνητών. Ας είμαστε και πάλι ειλικρινείς: οι πανεπιστημιακοί ερευνητές έχουν υποστεί κατάπτωση όχι μόνον των μισθών (όπως όλοι στο Δημόσιο) αλλά και των αποδοχών από ερευνητικά έργα που δεν χρηματοδοτούνται από το Δημόσιο, διότι και αυτές προσδένονται στους μισθούς. Ετσι, τα κίνητρα ατονούν, οι εξωτερικοί πόροι φθίνουν και το κράτος εισπράττει λιγότερα! Η εξασφάλιση ερευνητικών αμοιβών τουλάχιστον στο μέσο ευρωπαϊκό επίπεδο είναι προϋπόθεση για την επιτυχία του αυτοχρηματοδοτούμενου ιδρύματος.
Συμπερασματικά, η νέα χρηματοδότηση απαιτεί άμεσες πολιτικές:
1. Ταχεία ίδρυση των ΝΠΙΔ των Πανεπιστημίων.
2. Δημοσιονομική ασφάλεια για τα πανεπιστήμια: ένα «κοινωνικό σύμφωνο» δημοσίου και ΑΕΙ για τη σταθερότητα της επιχορήγησης την επόμενη πενταετία και ρήτρα για τη βελτίωσή της όσο βελτιώνεται η γενική δημοσιονομική κατάσταση. Ετσι μόνον θα αναταχθεί η εικόνα των ΑΕΙ.
3. Στρατηγικό εξορθολογισμό όλου του πλέγματος περιορισμών που περιβάλλει την πανεπιστημιακή έρευνα, πέραν της Αρχής Πληρωμών.
4. Παροχή έκτακτης οικονομικής ενίσχυσης, όπου και όταν διαπιστωμένα κινδυνεύουν οργανωτικοί, εκπαιδευτικοί και ερευνητικοί ιστοί και άλλες υποδομές των ΑΕΙ.
*Ο κ. Θωμαδάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος Συμβουλίου του Πανεπιστημίου Αιγαίου.