Επειδή μπήκα σε διοικητικό συμβούλιο κοινωφελούς ιδρύματος χρειάστηκε να μελετήσω τον ν. 4182, που ψηφίστηκε τέτοιον καιρό πέρυσι και κωδικοποιεί και επαυξάνει τη νομοθεσία που τα αφορά. Εχει 101 άρθρα και καλύπτει πολλά και διάφορα όπως π.χ. σχολάζουσες κληρονομιές. Θα περιορίσω τα σχόλιά μου μόνο σε ορισμένες διατάξεις που σχετίζονται με τα κοινωφελή ιδρύματα.
Αντίθετα με όσους θεωρούν ότι ο νόμος προετοιμάζει την εισβολή του κράτους στα κοινωφελή ιδρύματα, πιστεύω ότι οι προθέσεις του νομοθέτη είναι αγαθές. Οτι προσπαθεί να βάλει τάξη και να οργανώσει ένα χώρο στον οποίο επικρατεί ακαταστασία και αδιαφάνεια. Θα το κατορθώσει όμως ή θα αυξήσει τη σύγχυση;
O νόμος θεσπίζει αρχείο, στο οποίο πρέπει να εγγράφονται όλες οι οργανώσεις που εμπίπτουν σε αυτόν. Είναι περίπου 8.000 και θα έχουν την υποχρέωση να τροφοδοτούν σε τακτά διαστήματα το αρχείο με στοιχεία σχετικά με τις δραστηριότητες και τη διαχείρισή τους. Προβλέπονται ποινές για όσους δεν το κάνουν. Για τη συντήρηση του αρχείου θα πληρώνουν τα ιδρύματα κάθε χρόνο το πέντε τοις χιλίοις των εσόδων τους και το αρχείο θα είναι προσβάσιμο ηλεκτρονικά σε κάθε ενδιαφερόμενο. Θεωρητικά, σαν αρχή, το μέτρο είναι σωστό, αλλά η συνεχής τροφοδοσία του με στοιχεία θα δημιουργήσει έναν τεράστιο όγκο δεδομένων και την αντίστοιχη ανάγκη υπηρεσιών που θα τα επεξεργάζονται και ελέγχουν. Εκτός εάν η πραγματική πρόθεση είναι η δημιουργία προσλήψεων στο Δημόσιο, πράγμα ανέφικτο στην τωρινή εποχή, το πιθανότερο είναι ότι τα στοιχεία θα συσσωρεύονται κάπου μέσα στον κρατικό λαβύρινθο για να ανασύρονται επιλεκτικά όταν υπάρχει κάποια σκοπιμότητα. Αυτό γίνεται και με το υφιστάμενο καθεστώς, μόνο που ο νόμος πολλαπλασιάζει την κλίμακα. Το πρόβλημα δεν μετριάζεται με την κατανομή της εποπτείας ανάμεσα στην κεντρική διοίκηση και στις περιφέρειες, όπως προβλέπει ο νόμος. Αντίθετα, αυξάνει τη σύγχυση γιατί δεν ξεκαθαρίζει το ποιος θα πάει πού και το ποιος θα κάνει τι, αφήνοντάς τα όπως συνηθίζεται, σε μεταγενέστερες ρυθμίσεις που εκκρεμούν.
Πρόθεση του νομοθέτη είναι να εξασφαλίσει ότι η διαχείριση της περιουσίας των κοινωφελών ιδρυμάτων και άλλων παρεμφερών οργανισμών θα γίνεται τίμια και σύμφωνα με τους σκοπούς που εγγράφονται στα καταστατικά τους και εκφράζουν τις βουλήσεις των ιδρυτών τους. Για τον σκοπό αυτό στους υπάρχοντες ήδη ελέγχους προστίθενται και νέοι, που για μεν τα μεγάλα ιδρύματα που διαθέτουν οργανωμένα λογιστήρια είναι εφικτοί, για τα μικρότερα όμως αυξάνουν το κόστος λειτουργίας ώς και απαγορευτικά. Προβλέπεται, μεταξύ άλλων, ότι οι εποπτικές αρχές, δηλαδή το κράτος, θα ορίζουν οι ίδιες ελεγκτές –που θα τους πληρώνουν οι ελεγχόμενοι– οι οποίοι θα διενεργούν λεπτομερείς διαχειριστικούς ελέγχους. Οι διατάξεις που αφορούν τον τομέα αυτό ράβουν ένα κοστούμι, το ίδιο για όλους, μικρούς, μεγάλους, Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου και Ιδιωτικού Δικαίου, άσχετα από το αντικείμενό τους και άσχετα αν παίρνουν ή όχι χρήματα από το κράτος. Η εμπειρία με τους έως τώρα ελεγκτές, ΣΟΛ και μεγάλες ελεγκτικές εταιρείες είναι ότι θα χρειαστεί χρόνος για να εξοικειωθούν με τις ιδιομορφίες των κοινωφελών ιδρυμάτων και τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα σε αυτά και σε κερδοσκοπικές επιχειρήσεις.
Είναι ενδιαφέρον ότι σχετικά με τη διαχείριση των περιουσιών, ο νόμος προβλέπει με αρκετή λεπτομέρεια και ρεαλισμό πώς πρέπει να γίνεται η διαχείριση των περιουσιών που υπάγονται άμεσα στο υπουργείο Οικονομικών (άρθρο 35), ενώ είναι τελείως ασαφής σε ό,τι αφορά τους υπόλοιπους κοινωφελείς φορείς. Αναφέρεται γενικά σε «καταθέσεις». Γιατί;
Ο νόμος δεν έχει ακόμη δοκιμαστεί στην πράξη, γιατί περιμένουν όλοι τις ερμηνευτικές εγκυκλίους, υπουργικές αποφάσεις κ.λπ. Τόσο τα ιδρύματα όσο και οι κρατικές υπηρεσίες. Είναι βέβαιο ότι η προσαρμογή σε αυτόν, από όσους υπάγονται και από όσους είναι υπεύθυνοι για να τον εφαρμόζουν, θα είναι δύσκολη και θα πάρει καιρό. Οχι μόνο γιατί θα χρειαστεί να γίνουν οι κατάλληλες υποδομές αλλά και γιατί εκκρεμούν ένα σωρό ρυθμίσεις. Θα έπρεπε και γι’ αυτόν μόνο τον λόγο να προβλέπεται μια περίοδος προσαρμογής. Αντίθετα, ο νόμος, περιλαμβάνοντας και τη χρήση του 2013 στα τέλη της οποίας ψηφίστηκε, απαιτεί άμεση και ουσιαστικά αναδρομική συμμόρφωση και θεσπίζει αυστηρότατες ποινές και πρόστιμα στα μέλη των διοικητικών συμβουλίων και λειτουργών κοινωφελών οργανισμών, ακόμη και για τυπικές παραλείψεις. Ετσι αφού ποινικοποιήθηκε η επιχειρηματική δραστηριότητα, γίνεται τώρα το ίδιο και για τη φιλανθρωπία. Τα κοινωφελή ιδρύματα όμως στην πλειονότητά τους διοικούνται από άτομα που επιλέγουν ελεύθερα να προσφέρουν τον χρόνο τους εθελοντικά και να αναλάβουν βάρη και ευθύνες χωρίς ιδιοτέλεια. Αυτούς θα αποθαρρύνει ο νόμος και όχι τους λίγους που ξέρουν πάντα να ξεφεύγουν.