Λαέρτης: «Ας ανταλλάξουμε συγχώρηση, ευγενικέ μου Αμλετ. Να μην πέσει επάνω σου ο δικός μου θάνατος και του πατέρα μου, ούτε ο δικός σου επάνω μου».
Η σκηνή, από την 5η πράξη του «Αμλετ», είναι ανάμεσα στις κορυφαίες της σαιξπηρικής τραγωδίας. Οι δύο ήρωες εκδικητές ζητούν συγχώρηση ο ένας από τον άλλον πριν βυθιστούν στη σιωπή.
Την περασμένη Κυριακή, η «Κ» είχε φιλοξενήσει τις απόψεις του Διονύση Καψάλη (διευθυντή του ΜΙΕΤ, μεταφραστή του «Αμλετ» που παρουσιάζεται έως σήμερα στη Στέγη Γραμμάτων) και του Τάσου Γιαννίτση (συγγραφέα, πρώην υπουργού, ενός από τους ελάχιστους της ελληνικής πολιτικής σκηνής που έχει επαφή με την πολιτιστική παραγωγή) πάνω στα διλήμματα που θέτει το έργο. Επανερχόμαστε, εστιάζοντας σε μία φράση του Δ. Καψάλη: «Συγχώρηση υπάρχει εκεί όπου μπορεί να υπάρξει και δικαιοσύνη. Αν δεν μπορεί να υπάρξει απονομή δικαιοσύνης, δεν μπορεί να υπάρξει και συγχώρηση».
Το υπόστρωμα αυτής της σκέψης βρίσκεται στην «Ανθρώπινη κατάσταση» της Χάνα Αρεντ. Η Γερμανοεβραία φιλόσοφος στο βιβλίο αυτό (εκδόσεις «Γνώση») θεωρεί ότι δύο ικανότητες, το συγχωρείν και η δέσμευση διαμέσου υποσχέσεων, συμπλέουν, εφόσον η μία «χρησιμεύει για να εξουδετερώνει τις πράξεις του παρελθόντος και η άλλη «χρησιμεύει για να στήνουμε μέσα στον ωκεανό της αβεβαιότητας, που εξ ορισμού είναι το μέλλον, νησίδες βεβαιότητας, χωρίς τις οποίες ούτε καν η συνέχεια δεν θα ήταν δυνατή στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων». Και οι δύο ικανότητες στηρίζονται στην παρουσία και στην πράξη των άλλων, διότι «κανείς δεν μπορεί να συγχωρηθεί από μόνος του και κανείς δεν μπορεί να νιώσει υποχρεωμένος από μιαν υπόσχεση που έδωσε μόνο στον εαυτό του». Σε άλλο σημείο η Αρεντ εισάγει και την έννοια της τιμωρίας, εξηγώντας ότι τόσο η συγγνώμη όσο και η τιμωρία έχουν κοινό χαρακτηριστικό την προσπάθεια να θέσουν τέρμα σε κάτι το οποίο χωρίς κάποια παρέμβαση θα μπορούσε να συνεχίζεται διαρκώς. Και συνοψίζει: «Είναι άκρως ενδεικτικό, και αποτελεί δομικό στοιχείο του χώρου των ανθρωπίνων υποθέσεων, το ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να συγχωρήσουν ό,τι δεν μπορούν να τιμωρήσουν και δεν μπορούν να τιμωρήσουν ό,τι έχει αποδειχθεί ασυγχώρητο».
Δικαιοσύνη, λοιπόν. Το πρώτο σκέλος του συλλογισμού της Χ. Αρεντ βρίσκει πλούσια εφαρμογή στην ελληνική κοινωνία. Αν υποθέσουμε ότι το πολιτικό σύστημα έχει την κύρια ευθύνη που η διαφθορά, η διαπλοκή, η επιλεκτική εφαρμογή των νόμων και το διογκωμένο πελατειακό κράτος οδήγησαν στην κρίση και στη χρεοκοπία της χώρας, τότε για να γίνει το επόμενο βήμα, της εξόδου, θα πρέπει πρώτα να αποκατασταθεί το αίσθημα του δικαίου.
Πώς; Ελάχιστες από τις μεταρρυθμίσεις που εξαγγέλθηκαν προχώρησαν έως σήμερα (δύσκολα κανείς θα μιλούσε για εξορθολογισμό του δημόσιου τομέα, για παράδειγμα), ενώ η εκτεταμένη φοροδιαφυγή συνεχίζει να ρημάζει την οικονομία της χώρας, μαζί με το «μαύρο χρήμα» και τη «μαύρη εργασία». Ο μόχθος και η συνέπεια των συνετών «απορροφάται» από τη διαρκή διαφυγή από τη νομιμότητα όσων καλύπτονται πίσω από την αυθαιρεσία του «δεν πληρώνω». Λίστες συντάχθηκαν και καλύφθηκαν από σιωπή, επαγγελματίες από όλους σχεδόν τους χώρους (από εκπαιδευτικούς, γιατρούς και δικηγόρους μέχρι δημοσιογράφους, αγρότες και επιχειρηματίες) έβγαζαν ανεμπόδιστα χρήματα στο εξωτερικό, ενώ μια σιωπηλή (μειοψηφία – πλειοψηφία, ποιος μπορεί να πει με βεβαιότητα) κατέβαλλε τους φόρους της και εκπλήρωνε τις υποχρεώσεις της απέναντι στο κράτος.
Δικαιοσύνη δεν έχει επέλθει. Ο καταμερισμός των υποχρεώσεων εξακολουθεί να είναι ανισοβαρής, ο εργαζόμενος στον ιδιωτικό τομέα εξακολουθεί να είναι το κατεξοχήν θύμα της κρίση. Η ανεργία κυμαίνεται σε εξαιρετικά υψηλά ποσοστά. Οσο οι πολλοί παραμένουν ατιμώρητοι, δεν τερματίζονται οι συνέπειες των παραπτωμάτων. Η κοινωνία δεν θα μπορεί να συγχωρήσει, γιατί συγχώρηση δεν υπάρχει χωρίς δικαιοσύνη.