Τα πέντε χρόνια που συμπληρώθηκαν από το «Καστελλόριζο», πώς έχουν εγγραφεί στον πολιτισμό; Το σημερινό πρωτοσέλιδο θέμα των «Τεχνών» είναι αφορμή για μια σύντομη στάση. Για μια τεχνητή απόσταση από τον αχό της κρίσης, μια επιβράδυνση ρυθμών για να αφομοιωθούν τα πολλά που έχουν συμβεί, οι πολλές στρώσεις συναισθημάτων και γεγονότων που έχουν επικαθίσει η μία πάνω στην άλλη, δημιουργώντας μια δυσανάγνωστη συνθήκη. Λέμε ότι ζούμε την ιστορία εν τη γενέσει της. Οτι το νωπό αποτύπωμα αποτιμάται παρακινδυνευμένα, χρειάζεται χρόνο για να πάρει το –ας πούμε– οριστικό σχήμα του.
Στην αρχή της κρίσης ο κλυδωνισμός, όσο έντονος κι αν ήταν, δεν πρόδιδε ούτε τη διάρκεια ούτε το βάθος του. Ετσι αντιδράσαμε εν θερμώ, αν και το σοκ ήταν ισχυρό. Κι επειδή τα εργαλεία για την επεξεργασία της πραγματικότητας που χρησιμοποιούσαμε, είχαν σμιλευτεί σε δεκαετίες ομαλότητας και ευμάρειας, αποδείχτηκαν ανεπαρκή.
Οι πρώτες προσλαμβάνουσες της κρίσης ήταν εικόνες. Κι έτσι γεμίσαμε στερεότυπα. Εγκλωβιστήκαμε στα πρώτα ορατά σημάδια, τα βαπτίσαμε «αλήθεια» και αρχίσαμε να τα αναπαράγουμε. Μαζί μ’ εμάς και οι ξένοι. Ετσι, αυτό το διάστημα γυρίστηκαν κατά κόρο ξένα ντοκιμαντέρ για την ελληνική κρίση. Από όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες, και όχι μόνον. Στην πλειονότητά τους ανακύκλωναν το ίδιο υλικό: άστεγους, συσσίτια, συγκρούσεις στους δρόμους της πόλης ανάμεσα στα ΜΑΤ και σε διαδηλωτές, ανθρώπους να αναζητούν τροφή σε κάδους απορριμμάτων, λουκέτα στα μαγαζιά, ενοικιαστήρια και πωλητήρια στις πολυκατοικίες, τα πογκρόμ της Χρυσής Αυγής – με συνεντεύξεις για τις θέσεις και τις απόψεις της.
Ελάχιστες καταγραφές περιελάμβαναν άλλες εικόνες: κόσμο να γεμίζει αίθουσες συναυλιών και θεαμάτων, πολιτιστική παραγωγή, νέους με δημιουργική διάθεση και ιδέες. Προφανώς και δεν ήταν αυτή η κυρίαρχη τάση. Προφανώς και συντελέστηκε στη χώρα μια μεγάλη καταστροφή. Δεν αναιρούμε τα προφανή. Αλλού είναι ο αντίλογός μας. Οτι επί πέντε χρόνια τώρα, νομοτελειακά σχεδόν, η Ελλάδα της κρίσης είναι στα μάτια των ξένων μία, ενιαία και διαλυμένη.
Και όμως· η παραγωγή πολιτιστικών γεγονότων και καλλιτεχνικών έργων αυτήν την πενταετία της κρίσης ήταν μία από τις σταθερές, σε μια χώρα που είχε χάσει τον προσανατολισμό και τον βηματισμό της. Η κοινωνία διχαζόταν, οι καλλιτέχνες συσπειρώνονταν. Η κοινωνία οργιζόταν, η τέχνη προσπαθούσε να αφουγκραστεί και να κατανοήσει. Μπορεί οι απόπειρες μεταγραφής της κρίσης να μην ήταν απολύτως επιτυχημένες (στο θέατρο, στον κινηματογράφο, στη λογοτεχνία, στα εικαστικά), μπορεί να μην αναδείχθηκε ακόμα το έργο – σταθμός. Περισσότερο θραύσματα γεννήθηκαν, που προσπαθούν να αρθρώσουν μια σκέψη για την αλλαγή της καθημερινότητας και των σχέσεων στην Ελλάδα της κρίσης. Η παρουσία μιας νέας γενιάς δημιουργών έγινε περισσότερο αισθητή, όπως και η επιστροφή σε κλασικά κείμενα (στο θεατρικό ρεπερτόριο) μέσα από τα οποία αναζητά κανείς μια δοκιμασμένη στον χρόνο «συνομιλία».
Η προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα απαιτεί ανασύνταξη δυνάμεων, επαναξιολόγηση προτεραιοτήτων, προσπάθεια ταχύτερης επεξεργασίας των αναγκών όπως προκύπτουν ασύντακτες, ακόμη και αδιαμόρφωτες. Ισχύει όχι μόνο για τα μουσεία και τους πολιτιστικούς οργανισμούς, αλλά και ατομικά για τον κάθε καλλιτέχνη.
Το Διαδίκτυο ανανεώνει κανόνες και απαιτήσεις, αναπληρώνοντας κενά και προκαλώντας άλλα.
Τίποτα δεν είναι ίδιο· ούτε εμείς ούτε η τέχνη. Η ταχύτητα των αλλαγών επηρέασε δομικά τη σκέψη και τη σχέση μας με το τι είναι δημιουργία. Καθώς τα δεδομένα κάθε μορφής, όπως και οι σταθερές, εκλείπουν, η προσπάθεια που απαιτείται από τους καλλιτέχνες είναι μεγαλύτερη και περισσότερο κοπιώδης, γιατί είναι εξαρχής. Ξανακτίζουν τον κόσμο μας και τον κόσμο τους από τα θεμέλια.