Την εποχή της προσάρτησης της Κριμαίας από τη Ρωσία, τον Μάρτιο του 2014, μία σύσκεψη, που δεν απασχόλησε τα διεθνή μέσα ενημέρωσης, πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Οι επικεφαλής των Ανατολικών Ορθοδόξων Εκκλησιών συνήλθαν υπό την αιγίδα του Οικουμενικού Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίου, για να ανακοινώσουν ότι η Ιερά Μεγάλη Σύνοδος της Ορθοδοξίας θα συγκαλείτο το 2016.
Η ανακοίνωση ήταν αναπάντεχη. Αν και η συζήτηση περί Συνόδου χρονολογείται στη δεκαετία του 1920, η πραγματοποίησή της θεωρείτο αδύνατη, εξαιτίας των διαρκών διενέξεων γύρω από τις αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Η παρουσία και μόνον του Ρώσου Πατριάρχη στην Πόλη προκαλεί έκπληξη και αποτελεί σημάδι προσέγγισης μεταξύ των δύο Πατριαρχείων.
Η προτεινόμενη Σύνοδος αποτελεί ιστορική συνέχεια της Δεύτερης Οικουμενικής Συνόδου της Νίκαιας του 787 μ.Χ. Ομοιάζει, όμως, και στην Πανορθόδοξη Σύνοδο της Μόσχας το 1948, που πραγματοποιήθηκε στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου, υπό την αιγίδα της σοβιετικής ηγεσίας. Η Σύνοδος του 1948 κατέληξε, υπογραμμίζοντας τη θρησκευτική και πολιτική υπεροχή της Ορθοδοξίας και καταδικάζοντας τη Δύση.
Η άρνηση του Οικουμενικού Πατριαρχείου να παραστεί ή να στηρίξει τη Σύνοδο του 1948 σήμανε ότι οι αποφάσεις της ουδέποτε εφαρμόσθηκαν. Μετά την πτώση του κομμουνισμού, όμως, η Ρωσία προώθησε την άποψη της μοναδικότητας του ορθόδοξου πολιτισμού, σε αντιδιαστολή με εκείνον της Δύσης. Η Σύνοδος του 2016, στην Πόλη, φιλοδοξεί να αναπλάσει τις διοικητικές βάσεις του ανατολικού ορθόδοξου κόσμου.
Παρότι τα θέματα προς συζήτηση μένουν ακόμη να αποσαφηνισθούν, τα ερωτήματα γύρω από την Ορθόδοξη διασπορά αναμένεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στη δομή της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ενωσης, που επέτρεψε τη μετανάστευση ορθοδόξων από χώρες, όπως η Ρουμανία, η Βουλγαρία και η Ελλάδα στη Δυτική Ευρώπη, θόλωσε τις διαχωριστικές γραμμές και τις αρμοδιότητες. Ποιος είναι αρμόδιος για τους πιστούς στη Δυτική Ευρώπη, τις ΗΠΑ, την Ασία και την Αυστραλία; Οι νέες Εκκλησίες θα αναγνωρίζονται ως τμήμα της ευρύτερης Ορθόδοξης κοινότητας; Η Σύνοδος θα ευνοήσει, άραγε, μια προσέγγιση μεταξύ Ορθοδοξίας και Ρωμαιοκαθολικισμού, όπως μπορούμε να εικάσουμε από τις πρωτόγνωρα θερμές σχέσεις Πάπα Φραγκίσκου και Πατριάρχη Βαρθολομαίου;
Η θρησκεία διαδραματίζει, επίσης, περίπλοκο ρόλο στην κρίση της Ουκρανίας, όπου τρεις ανταγωνιστικές Ορθόδοξες Εκκλησίες αναδείχθηκαν μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Η Ουκρανική Ουνιατική Εκκλησία –που αναγνωρίζει την πρωτοκαθεδρία του Πάπα και είναι δημοφιλής στη Δυτική Ουκρανία– στηρίζει τη φιλοευρωπαϊκή παράταξη των διαδηλωτών της πλατείας Μαϊντάν του Κιέβου. Η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας) θεωρείται προσκείμενη στην πολιτική του Κρεμλίνου. Το ενισχυόμενο αντιρωσικό αίσθημα στην Ουκρανία κάνει, όμως, πολλούς να ζητούν από τις μεγαλύτερες Ορθόδοξες κοινότητες την κήρυξη της ανεξαρτησίας τους από τη Μόσχα. Η θρησκευτική αυτή κοινότητα θα μπορούσε να δημιουργήσει τη δεύτερη μεγαλύτερη Ορθόδοξη Εκκλησία, μετά τη ρωσική.
Στο μεταξύ, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Κιέβου) έχει ήδη ζητήσει την αναγνώρισή της από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Μέχρι στιγμής, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος τηρεί ουδέτερη στάση, αναγνωρίζοντας μόνο τις ουκρανικές Εκκλησίες της διασποράς. Η ανακοίνωση, όμως, της Συνόδου του 2016 ίσως οδηγήσει σε, έστω και προσωρινή, παύση της αναγνώρισης νέων Εκκλησιών από το Πατριαρχείο της Μόσχας και τον Οικουμενικό Πατριάρχη.
Η συνεχιζόμενη διένεξη στην Ουκρανία και στη Μέση Ανατολή μπορεί, επίσης, να προσδώσει διεθνή, πολιτισμική διάσταση στη Σύνοδο του 2016. Ενας θρησκευτικός Ψυχρός Πόλεμος, ίσως, υποχρεώσει τις Ορθόδοξες Εκκλησίες να επιλέξουν ανάμεσα στο Πατριαρχείο Μόσχας και το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Οπως εξηγεί η Αλίσια Κουράνοβιτς σε πρόσφατη μελέτη της, η προσπάθεια της Μόσχας να ενισχύσει το κύρος της τοποθετεί την Ορθόδοξη Εκκλησία στην πρωτοκαθεδρία των πολιτιστικών της αξιών. Στη μελέτη αυτή, υποστηρίζει ότι η ιδεολογική διένεξη των Ανατολικών Ορθόδοξων Εκκλησιών με τη φιλελεύθερη διεθνή κοινότητα είναι εμφανής σε τρεις τομείς. Στην αναβίωση του ιδεολογήματος του Ορθόδοξου πολιτισμού, στην αντιπαλότητα της Εκκλησίας με την Ευρωπαϊκή Ενωση και στην επιβίωση των Ανατολικών Χριστιανικών Εκκλησιών και κοινοτήτων στη Μέση Ανατολή. Η Σύνοδος του 2016, όμως, είναι η πιθανότερη θρυαλλίδα ενός νέου Ψυχρού Πολέμου, καθώς προωθεί την ιδεολογική ρητορική του Ορθόδοξου πολιτισμού σε αντιπαλότητα με την κοσμική Δύση.
* Ο κ. Lucian N. Leustean είναι μέλος του Ινστιτούτου Transatlantic Academy, πρωτοβουλία του Γερμανικού Ταμείου Marshall των ΗΠΑ στην Ουάσιγκτον.