Εκείνον που θα καταστρέψουν οι Θεοί, πρώτα τον κάνουν να πλήξει. Εχουμε ζήσει τόσες «ύστατες» συνόδους κορυφής της Ευρωζώνης με αντικείμενο την Ελλάδα, ώστε πολλοί Ευρωπαίοι έχουν σχεδόν πέσει στη ναρκοληψία. Λαγοκοιμόμαστε στη θέση του συνοδηγού, ακόμη και τη στιγμή που το αυτοκίνητο βρίσκεται στην άκρη του βράχου. Κι όμως, τελείωσαν τα ψέματα. Αν οι ηγέτες των κυβερνήσεων της Ευρωπαϊκής Ενωσης δεν βρουν τον τρόπο να προχωρήσουν στην αποψινή τους έκτακτη σύνοδο, τότε αύριο θα αρχίσει να διαλύεται ένα 70ετές σχέδιο ευρωπαϊκής ενοποίησης. Αν νομίζετε ότι αυτό που διακυβεύεται είναι μόνο το μέλλον της Ελλάδας, ξανασκεφτείτε το.
Το πρόβλημα είναι πως η συνεχιζόμενη αποτυχία της Ευρωζώνης να κάνει οτιδήποτε άλλο πέρα από να μεταθέσει για αργότερα το ζήτημα δεν είναι απλώς αποτέλεσμα λανθασμένων πολιτικών και αδύναμης ηγεσίας. Αυτά τα συστατικά υπήρξαν σε αφθονία και στις δύο πλευρές, συμπεριλαμβανομένης της ελληνικής και της γερμανικής κυβέρνησης, καθώς και των ευρωπαϊκών και διεθνών θεσμών. Οι αιτίες όμως είναι πολύ βαθύτερες, εντοπίζονται σε δομικές αδυναμίες του ευρωπαϊκού εγχειρήματος και χρονολογούνται εδώ και δεκαετίες. Οι περισσότεροι πολιτικοί που είναι υπεύθυνοι γι’ αυτές τις αδυναμίες είτε είναι νεκροί είτε διανύουν την προχωρημένη πλην φλύαρη ηλικία τους. Οι σημερινοί ηγέτες είναι παγιδευμένοι στη δυσλειτουργική λογική των θεσμών που δημιούργησαν οι προκάτοχοί τους. Θα χρειαστεί μεγάλο απόθεμα θάρρους και φαντασίας για να την υπερβούν.
Αν ρωτάτε ποιοι είναι οι δύο βασικότεροι υπεύθυνοι για την κρίση της Ευρωζώνης, στην οποία η Ελλάδα είναι απλώς η πιο ακραία εκδήλωση, θα έλεγα: ο πρώην πρόεδρος της Γαλλίας, Φρανσουά Μιτεράν και ο επί μακρόν πρωθυπουργός της Ιταλίας, Τζούλιο Αντρεότι. Οι δύο αυτές «πονηρές αλεπούδες» ήταν οι παίκτες που υποχρέωσαν τον καγκελάριο της Δυτικής Γερμανίας Χέλμουτ Κολ, αμέσως μετά την πτώση του Τείχους, να ορίσει ένα χρονοδιάγραμμα για την ευρωπαϊκή νομισματική ένωση, με αντάλλαγμα τη δική τους διστακτική υποστήριξη για τη γερμανική επανένωση, χωρίς όμως να αποδεχθούν τη δημοσιονομική ένωση που απαιτείτο για να λειτουργήσει. «Η πρόσφατη Ιστορία, όχι μόνο στη Γερμανία, μας διδάσκει ότι είναι τρελό να περιμένει κανείς ότι μπορεί να διατηρήσει την οικονομική και νομισματική ένωση χωρίς πολιτική ενοποίηση», είχε πει ο γνώστης της Ιστορίας, Κολ.
Αυτό ήταν ένα μόνο από τα πολλά προπατορικά αμαρτήματα της Ευρωζώνης. Ενώ Γαλλία και Ιταλία απαίτησαν τη δέσμευση, η Γερμανία συνέταξε τους περισσότερους κανόνες και ήταν γερμανικοί κανόνες, με εμμονή στην καταπολέμηση του πληθωρισμού και θεσπισμένοι για τις μακροοικονομικές συνθήκες μιας διαφορετικής εποχής. Με δεδομένο ότι αυτό ήταν πάνω απ’ όλα ένα πολιτικό σχέδιο και η Γαλλία και η Ιταλία συμμετείχαν εξ ορισμού στην αρχική δομή, υπήρξε ένα είδος ντόμινο. Αφού έπρεπε να είναι μέσα η Ιταλία, τότε σίγουρα και η Ισπανία. Κι αν η Ισπανία, τότε σίγουρα και η Πορτογαλία κ.λπ. μέχρι την Ελλάδα, ένα βαθιά υπανάπτυκτο πελατειακό κράτος, που δεν θα έπρεπε ποτέ να έχει εισέλθει σε μια νομισματική ένωση, που από μόνη της δεν θα έπρεπε να προχωρήσει μέχρις ότου διορθωθούν οι σχεδιαστικές αδυναμίες.
Ο γηραιός «βασιλιάς» Κολ ήλπιζε ότι όπως και τις προηγούμενες φορές στην Ευρώπη πριν από το 1945, η οικονομική αυτή ενοποίηση θα αποτελούσε σταδιακά τον καταλύτη για την απαραίτητη πολιτική ενοποίηση. Μέχρι στιγμής, όμως, δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Καθώς άρχισαν να σβήνουν οι προσωπικές μνήμες από τον πόλεμο, την κατοχή και τη δικτατορία, οι πολίτες σε κάθε χώρα κατά μήκος της ηπείρου, ακόμη και στην ίδια τη Γερμανία, έγιναν πιο πραγματιστές, πιο επιφυλακτικοί και απογοητευμένοι από το ευρωπαϊκό εγχείρημα.
Η λύση που προτάθηκε για το επονομαζόμενο δημοκρατικό έλλειμμα της Ευρωπαϊκής Ενωσης, να δοθούν περισσότερες εξουσίες στο απευθείας εκλεγμένο Ευρωκοινοβούλιο και στη συνέχεια η ανάδειξη ενός Spitzenkandid, κοινού υποψηφίου για την προεδρία της Κομισιόν για κάθε ομάδα στην Ευρωβουλή, αποδείχθηκε ανεπαρκής. Πολλές φορές τους τελευταίους μήνες ρώτησα ακροατήρια, που απαρτίζονταν από ανθρώπους οι οποίοι είχαν ψηφίσει στις ευρωεκλογές, αν επέλεξαν συνειδητά έναν Spitzenkandidat. Ουδείς σχεδόν απάντησε καταφατικά. Αλλο η θεωρία, άλλο η πράξη. Μπορείτε, λοιπόν, να πιστεύετε ό,τι θέλετε για τη συμπεριφορά του Ελληνα πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα, αλλά είναι ανούσιο να παριστάνουμε ότι ο Ζαν – Κλοντ Γιουνκέρ απολαμβάνει μεγαλύτερη δημοκρατική νομιμοποίηση όταν συγκρούεται μαζί του.
Η πραγματικότητα της ευρωπαϊκής δημοκρατίας παραμένει εθνική και πίσω από αυτήν την αλήθεια υπάρχει ένα βαθύτερο γεγονός: δεν υπάρχει μια ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα σήμερα, όπως δεν υπήρχε όταν ξεκίνησα να σπουδάζω και να ταξιδεύω στην Ευρώπη πριν από 40 χρόνια. Υπάρχουν εκδόσεις, τόσο online όσο και σε έντυπα, που φτάνουν σε ένα μικρό, καλλιεργημένο κοινό κατά μήκος της ηπείρου, αλλά οι περισσότεροι άνθρωποι στην Ευρώπη εξακολουθούν να λαμβάνουν τις ειδήσεις και να διαμορφώνουν τις απόψεις τους από τα εθνικά ΜΜΕ. Αυτό ισχύει ακόμη και σε χώρες που μοιράζονται την ίδια γλώσσα. Πρόσφατα στη Βιέννη μού είπαν πόσο διαφορετική είναι η κάλυψη της ελληνικής κρίσης από τα αυστριακά ΜΜΕ σε σχέση με τα γερμανικά.
Δεν υπάρχει λοιπόν μόνο μία Ελλάδα, αλλά 28 διαφορετικές, σύμφωνα με τη χώρα στην οποία βρίσκεσαι. Η εσθονική και η λεττονική «Ελλάδα» δεν θα ήταν αναγνωρίσιμη από τους Ιταλούς, πόσω μάλλον τους Ελληνες. Αντίστοιχα, δεν υπάρχει μόνο μία Γερμανία, αλλά 28, και ελάχιστοι Γερμανοί θα αναγνώριζαν τη χώρα τους στη «Γερμανία», όπως την περιγράφουν οι ελληνικές εφημερίδες.
Αυτές οι διαμετρικά αντίθετες αφηγήσεις τροφοδοτούνται από τους πολιτικούς της κάθε χώρας, που εμφανίζονται έπειτα από κάθε σύνοδο στις Βρυξέλλες για να διατυμπανίσουν τις επιτυχίες τους και να αποδώσουν τις υποχωρήσεις σε άλλες κυβερνήσεις ή αντιδημοφιλείς ευρωπαϊκούς θεσμούς. Ο Βέλγος υπουργός Εξωτερικών αστειεύεται πως είναι ο μόνος που δεν μπορεί να κατηγορήσει τις «Βρυξέλλες» (επειδή εκεί βρίσκεται και η έδρα της δικής του κυβέρνησης).
«Μεταξύ λαών που δεν έχουν αίσθηση κοινότητας, ειδικά όταν διαβάζουν και μιλούν ξένες γλώσσες, δεν μπορεί να υπάρξει ενιαία κοινή γνώμη, που είναι απαραίτητη για τη λειτουργία μιας αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης», έγραφε ο Τζον Στιούαρτ Μιλ. Η Ευρώπη δεν τον έχει διαψεύσει μέχρι σήμερα. Εχω ταξιδέψει σε έξι διαφορετικές χώρες τις τελευταίες έξι εβδομάδες και είναι επώδυνο να βλέπει κανείς πως δεν υπάρχει αίσθηση κοινότητας.
Υπάρχει το κλισέ περί «δημοκρατίας εναντίον τεχνοκρατίας». Δυστυχώς, η αλήθεια είναι ακόμη χειρότερη, γιατί στην Ευρωζώνη συναντάμε τις χειρότερες εκδοχές και των δύο αυτών κόσμων. Θεσμοί όπως η Κομισιόν και το ΔΝΤ έχουν κάποιες αδυναμίες (όπως και αρετές) της τεχνοκρατίας, συμπεριλαμβανομένης της τάσης να προσκολλώνται σε μη ρεαλιστικές, οικουμενικές, οικονομικές ορθοδοξίες. Οσον αφορά όμως στους Ευρωπαίους ηγέτες, έχουμε να κάνουμε με μία περίπτωση δημοκρατίας εναντίον δημοκρατίας. Αμέσως μετά το «Οχι» στο δημοψήφισμα της Κυριακής, ο Τσίπρας γιόρτασε τη «νίκη της δημοκρατίας», η αναβίωση των Θερμοπυλών ως σοβιετικό θέατρο. Παρ’ όλα αυτά, αν και η Αγκελα Μέρκελ δεν κατάγεται απευθείας από το γένος του Περικλή, είναι εξίσου δημοκρατική ηγέτις όσο και ο Τσίπρας, υπόκειται δηλαδή και εκείνη στους περιορισμούς του εθνικού συμφέροντος και πάνω απ’ όλα του εθνικού συναισθήματος.
Ετσι, εάν τελικά οι 28 εθνικοί ηγέτες συγκεντρωθούν απόψε στις Βρυξέλλες μαζί με τους επικεφαλής των ευρωπαϊκών θεσμών δεν θα χρειαστεί απλώς να ξεπεράσουν τις σκιές τους. Θα κληθούν να υπερβούν γιγάντια δομικά εμπόδια που δημιούργησαν οι προκάτοχοί τους, απομακρυνόμενοι από τις ορθοδοξίες της τεχνοκρατίας και ταυτόχρονα διαπραγματευόμενοι με στόχο να συμφιλιώσουν τις θεμιτές απαιτήσεις των 28 διαφορετικών εθνικών δημοκρατιών. Αν αποτύχουν, όχι μόνο η Ελλάδα, αλλά ολόκληρο το ευρωπαϊκό οικοδόμημα θα βυθιστεί σε μια έτι βαθύτερη κρίση. Θα αδράξουν σε αυτήν την περίπτωση, επιτέλους, την ευκαιρία για αποφασιστική δράση; Ως Ευρωπαίος το ελπίζω, ως αναλυτής το αμφισβητώ.
* Ο κ. Timothy Garton Ash είναι καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.