Καθώς η χώρα μπαίνει σιγά σιγά στο δρόμο για ένα τρίτο, ακόμα σκληρότερο μνημόνιο, αξίζει τον κόπο να επισημάνουμε μιαν αλήθεια που ισχύει για όλα τα μέχρι τώρα μνημόνια: Μερικά από τα πιο πολυσυζητημένα μέτρα τους είναι ελάχιστα χρήσιμα ή αποδοτικά. Για παράδειγμα, εδώ θα πούμε μερικές κουβέντες για ένα από τα μέτρα που συζητήθηκαν πιο πολύ και τον τελευταίο καιρό: Την αύξηση του ΦΠΑ. Δώστε προσοχή:
Το Σεπτέμβριο του 2011, μετά από απαίτηση της τρόικας και στα πλαίσια του πρώτου μνημονίου, ο ΦΠΑ στην εστίαση αυξήθηκε από 13% σε 23%. Δύο χρόνια αργότερα, τον Αύγουστο του 2013, μετά από την επιμονή της τότε κυβέρνησης (κι όμως, και τότε διαπραγματεύονταν), ο ΦΠΑ στην εστίαση επανήλθε στο 13%. Αυτή η αλλαγή ήταν πολύ σημαντική επειδή ήταν πολύ μεγάλη (σπάνια αυξομειώνεται ο ΦΠΑ τόσο θεαματικά), και επειδή η αυξομείωση έγινε σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, που θα μπορούσε να οδηγήσει σε χρήσιμα συμπεράσματα για την δημοσιονομική αποτελεσματικότητα τέτοιων κινήσεων. Ο καθηγητής του Isenberg School of Management του Πανεπιστημίου της Μασαχουσέτης Νικόλας Αρταβάνης μελέτησε τις δηλώσεις ΦΠΑ του συνόλου των επιχειρήσεων εστίασης από τον Ιανουάριο του 2010 μέχρι το Δεκέμβριο του 2013, και συγκέντρωσε τα αποτελέσματα σε μια μελέτη με τίτλο “The effect of the VAT rate on tax evasion” (http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2585147).
Τα νούμερα έδειξαν κάποια ενδιαφέροντα πράγματα. Πρώτα απ’ όλα, η αλλαγή στο ΦΠΑ δεν προκάλεσε μεγάλες αλλαγές στις τιμές των εστιατορίων. Όταν αυξήθηκε ο ΦΠΑ 10 μονάδες, οι τιμές των εστιατορίων σύμφωνα με τη Eurostat αυξήθηκαν κατά 2,4%, πράγμα που σημαίνει ότι τα εστιατόρια έφαγαν το μεγαλύτερο ποσοστό της χασούρας. Αντίστοιχα, όταν ξανάπεσε 10 μονάδες ο ΦΠΑ, οι τιμές έπεσαν μόνο κατά 1,4%. Το σημαντικότερο, όμως, είναι ότι τα νούμερα έδειξαν πως όταν αυξήθηκε ο ΦΠΑ, έπεσαν κατά σχεδόν 11,46% οι πωλήσεις. Όταν ξαναμειώθηκε ο ΦΠΑ, οι πωλήσεις αυξήθηκαν πάλι κατά περίπου 15%. Κι αυτές οι αλλαγές συνέβησαν παρ’ όλο που οι τιμές των εστιατορίων παρέμειναν λίγο-πολύ σταθερές. Τι ειχε γίνει; Σταμάτησε ο κόσμος να πηγαίνει για φαγητό επειδή αυξήθηκε ο ΦΠΑ, παρ’ όλο που δεν αυξήθηκαν οι τιμές; Όχι βέβαια. Η εξήγηση του φαινομένου, -αφού ο ερευνητής έψαξε και κάθε άλλη παράμετρο-, ήταν απλή: Η φοροδιαφυγή.
Στις περισσότερες άλλες χώρες του κόσμου η αύξηση της φορολογίας οδηγεί σε αυξημένα έσοδα -με άλλες συνέπειες, όπως την ανεργία, αλλά οπωσδήποτε τα έσοδα είναι αυξημένα. Εδώ τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά. Όταν αυξήθηκε ο ΦΠΑ, φυσικά ο κόσμος δεν σταμάτησε να πηγαίνει στα εστιατόρια -απλά τα εστιατόρια έκοβαν λιγότερες αποδείξεις για να εμφανίζουν μικρότερα έσοδα και να πληρώνουν λιγότερο φόρο. Όταν μειώθηκε ξανά ο ΦΠΑ, το κίνητρο της φοροδιαφυγής των εστιατόρων ελαττώθηκε, κι έτσι έκοβαν περισσότερες αποδείξεις και έδειχναν περισσότερα έσοδα.
Αυτό δεν μας δείχνει μόνο ότι οι αυξομειώσεις του ΦΠΑ αυξομειώνουν σε σημαντικό ποσοστό και τη φοροδιαφυγή. Μας δείχνει και ότι στην πράξη οι αυξομειώσεις του ΦΠΑ είναι ένα ανούσιο και αναποτελεσματικό δημοσιονομικό μέτρο στην Ελλάδα.
Συγκεκριμένα, η τρόικα που είχε τη φαεινή ιδέα της αύξησης του ΦΠΑ το 2011, υπολόγιζε ότι το κράτος θα εισπράττει 1 στρογγυλό δισεκατομμύριο επιπλέον το χρόνο από το μέτρο. Η εκτίμηση αναπροσαρμόστηκε στα 800 εκ. στις αρχές του 2012. Ξέρετε τελικά πόσο ήταν το πραγματικό κέρδος του κράτους τον πρώτο χρόνο εφαρμογής του 23% στην εστίαση;
160 εκατομμύρια.
Αντίστοιχα, όταν η κυβέρνηση πέτυχε τη μείωση του ΦΠΑ τον Αύγουστο του 2013, η τρόικα (που δεν την ήθελε καθόλου τη μείωση) υπολόγισε ότι η χασούρα για το υπόλοιπο έτος θα ήταν στα 140 εκατομμύρια. Ξέρετε πόση ήταν τελικά;
69,8 εκατομμύρια. Σχεδόν το μισό.
Και δεν είναι μόνο αυτό: Όπως είπαμε, με το ΦΠΑ στο 13% οι επιχειρήσεις -κυρίως οι μικρές- έκοβαν περισσότερες αποδείξεις από πριν, δηλώνοντας συνολικά έσοδα 325 εκ. ευρώ επιπλέον για το συγκεκριμένο εξάμηνο του ’13 σε σχέση με την ίδια περίοδο την προηγούμενη χρονιά. Αυτά είναι λεφτά που φορολογούνται κανονικά, εκμηδενίζοντας πρακτικά και τη χασούρα από τα μειωμένα έσοδα του ΦΠΑ.
Τώρα, με την καινούρια συμφωνία-προθάλαμο του επόμενου μνημονίου που πέρασε από τη Βουλή την Τετάρτη το βράδυ, ο ΦΠΑ στην εστίαση ξαναπήγε στο 23%. Αν δεν γίνει κάποιο μαγικό κόλπο, αν δηλαδή δεν αρχίσει να κοιτάει ο φοροεισπρακτικός μηχανισμός τα νούμερα για να κάνει ελέγχους στα εστιατόρια που εμφανίζουν μειωμένες πωλήσεις, το μέτρο θα αποτύχει, η φοροδιαφυγή θα αυξηθεί, τα προσδοκόμενα έσοδα δεν θα έρθουν, τα νούμερα στους ελέγχους της τρόικας δεν θα βγαίνουν, και το κρυφτούλι των κολοβών μεταρρυθμίσεων που παίζεται πέντε χρόνια τώρα θα συνεχιστεί κανονικά.