Δεν χρειάζεται ιδιαίτερο σχολιασμό η σημασία και η αξία της έννοιας και του αγαθού της ελευθερίας, τόσο ως συνθήκης της δημοκρατίας, όσο και του ευ ζην των πολιτών. Το ζήτημα είναι τι είδους ελευθερία είναι αναγκαία: ελευθερία, ναι, αλλά με ποια έννοια – τη θετική ή την αρνητική διάσταση και σημασία της;
Απλοποιώντας και σχηματοποιώντας, κάπως, μιαν αρκετά σύνθετη διάκριση στην πολιτική φιλοσοφία, η ελευθερία, υπό την αρνητική της διάσταση και σημασία, αναφέρεται πρωτίστως στην απουσία εξωτερικού καταναγκασμού· ήτοι, στην ανεξαρτησία από έξωθεν προερχόμενη, επιθετικότητα ή τυραννία. Υπ’ αυτή την έννοια, ένας λαός, λ.χ., αποκτά την αρνητική του ελευθερία, όταν και στο μέτρο που παύει να εξαρτάται από άλλους καταφέρνει να απελευθερωθεί και να αποτινάξει τα δεσμά της δουλείας και της υποτέλειας, που του έχουν επιβληθεί από άλλα κράτη ή συστήματα εξουσίας.
Αντιλαμβάνεται κανείς τη σημασία που έχει η «αρνητική» ελευθερία, που νοείται ως στοιχειώδης έστω ανεξαρτησία, προκειμένου να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί κατόπιν, σ’ ένα δεύτερο, αλλά και πιο απαιτητικό επίπεδο ή στάδιο, η «θετική» διάσταση της ελευθερίας· ήτοι, η δυνατότητα ενός τόπου ή λαού (αλλά και ατόμου) να προσδιορίζει τη συμπεριφορά του κατά τρόπο αυτόνομο, να κυβερνά τον εαυτό του με την αποτελεσματικότητα, την ειρήνη, την ευημερία ή τη δικαιοσύνη και τα λοιπά κριτήρια ή αρχές και αξίες που εκείνος επιλέγει. Η σημασία και η συμβολή των κατάλληλων πολιτικο-κοινωνικών θεσμών, της νοοτροπίας και των αξιών είναι πρόδηλη στη διαμόρφωση του επακριβούς περιεχομένου και της κατεύθυνσης της «θετικής»ελευθερίας.
Ο συνδυασμός των δύο σημασιολογικών διακρίσεων της έννοιας της ελευθερίας δείχνει, αφ’ ενός, ότι η «θετική» διάσταση της ελευθερίας δύσκολα μπορεί να οικοδομηθεί και να αναπτυχθεί, αν προηγουμένως δεν κατακτηθεί αυτή υπό την «αρνητική» της σημασία· και αφ’ ετέρου ότι η επίτευξη της «αρνητικής» ελευθερίας και μόνο δεν αρκεί για την ποιότητα ζωής, το ευ ζην, των πολιτών, που συνιστά την πεμπτουσία της πολιτικής αρετής όχι μόνο των ηγετών, αλλά και των λοιπών μελών μιας πολιτικής κοινωνίας.
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, προβάλλει και ανακύπτει η σημασία αυτών των αναλυτικών διακρίσεων στα ζητήματα και τα προβλήματα του παρόντος· σ’ αυτή την ιστορική στιγμή που ζούμε, μια στιγμή μεταίχμιο ανάμεσα στη θετική και την αρνητική ελευθερία.
Η περιπόθητη επίτευξη των αγαθών της ελευθερίας, υπό την «αρνητική» όσο και τη «θετική» της διάσταση και σημασία, όχι μόνο δεν είναι απλή υπόθεση, αλλά αφορά εξίσου λαό και ηγεσία, με τη δεύτερη να επωμίζεται ιδιαίτερη ευθύνη· αλλά και έναν απολύτως κρίσιμο και νευραλγικό ρόλο για τη διαμόρφωση των συνθηκών και των προϋποθέσεων για την ευημερία και την ποιότητα ζωής ενός τόπου κι ενός λαού σε μια στιγμή της ιστορικής του πορείας.
Τούτο είναι κάτι που αξίζει να μη λησμονούμε, καθώς πλησιάζουμε αισίως στο 200ό έτος από την έναρξη του αγώνα για την εθνική απελευθέρωση και ανεξαρτησία.
Θα μπορούσε, συνεπώς, να διατυπωθεί, εν είδει κατηγορικής προσταγής, η σκέψη ότι, προκειμένου να διατηρηθεί η ποιότητα ζωής και η ελευθερία ενός λαού και μιας χώρας, θα πρέπει να στραφεί η προσοχή προς τις κατάλληλες εκείνες και ικανές συνθήκες οικονομικού, αλλά και κοινωνικού, πολιτικού και πολιτιστικού χαρακτήρα, που το καθιστούν αυτό όχι απλώς επιθυμητό αλλά και εφικτό· το επιτυγχάνουν και δεν το σκιαγραφούν, απλώς.
Σε τέτοιες στιγμές, η ικανότητα και η αρετή μπορεί να καταφέρουν να υπερνικήσουν τις αντιπαλότητες και τις δυσχέρειες του βίου (virtu ragione vince fortuna). Οπότε η «θετική» ελευθερία συμπληρώνει και εμπλουτίζει την «αρνητική». Γιατί ελεύθερος, εν τέλει, δεν είναι τόσο εκείνος που είναι σε θέση να κάνει ό,τι θέλει, αλλά αυτός που καθορίζει κατά τρόπο αυτόνομο και μεστό σε αξίες, αρετές και περιεχόμενο τις ιδέες, τις πράξεις και τα υπάρχοντά του.
* Ο κ. Αντώνης Μακρυδημήτρης είναι καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, υπηρεσιακός αναπληρωτής υπουργός Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης, αρμόδιος για θέματα Προστασίας του Πολίτη και Δημόσιας Τάξης.