Η εκλογική αναμέτρηση της 20ής Σεπτεμβρίου οδήγησε τελικά στην επανάληψη της διακυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ με πρωθυπουργό τον Αλέξη Τσίπρα. Αν και πέρασαν όμως μόλις επτά μήνες, η συγκυβέρνηση δείχνει να μεγάλωσε κατά τουλάχιστον τέσσερα χρόνια. Η «μνημονιακή συνθηκολόγηση» της κυβέρνησης δεν της στοίχισε εκλογικά βέβαια όσο φοβόταν, αλλά οπωσδήποτε τραυμάτισε τον ΣΥΡΙΖΑ και τους ΑΝΕΛ ψυχολογικά.
Ειδικά για τον ΣΥΡΙΖΑ, η κυριότερη συνέπεια της συνθηκολόγησης υπήρξε η απώλεια της ριζοσπαστικής ορμής και της αισιοδοξίας του, δύο βασικών ψυχολογικών χαρακτηριστικών που τον οδήγησαν από το 4% στο 27% μέσα σε λίγους μήνες το 2012 και από εκεί στο 36,3% του περασμένου Ιανουαρίου. Η ορμή αυτή αποτελεί πλέον μόνο μιαν ανάμνηση, καθώς έδωσε τη θέση της στη διαχειριστική σύνεση. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η πολιτική δράση από σχέδιο αλλαγής του κόσμου μετατράπηκε, για τους κυβερνώντες, σε τέχνη του εφικτού. Στην πραγματικότητα ο ΣΥΡΙΖΑ έζησε μια βίαιη διαδικασία ψυχολογικής ωρίμανσης, όπως το είχε προβλέψει ο Γ. Δραγασάκης.
Αν ψυχολογικά ωρίμασε βίαια, οργανωτικά ο ΣΥΡΙΖΑ γέρασε πρόωρα. Η διάσπαση του κόμματος, η φυγή στελεχών όπως ο Παναγιώτης Λαφαζάνης, η Ζωή Κωνσταντοπούλου και ο Γιάνης Βαρουφάκης, καθώς και η δημιουργία του κόμματος της Λαϊκής Ενότητας, είχαν ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση ενός σημαντικού μέρους του πολιτικού προσωπικού του ΣΥΡΙΖΑ, σε ανώτατο και ανώτερο επίπεδο. Μαζί με τους προβεβλημένους βουλευτές και υπουργούς εγκατέλειψαν την οργάνωση εκατοντάδες (ίσως χιλιάδες) δραστήρια μέλη του κόμματος σε όλη την Ελλάδα. Πολλοί από αυτούς ήταν ακτιβιστές με εξαιρετικά ενεργό ρόλο όλα αυτά τα χρόνια της ανοδικής πορείας του ΣΥΡΙΖΑ. Ας μη βιαστεί κανείς να υποτιμήσει τη συμμετοχή τους, υιοθετώντας τη θέση πως η απήχηση αυτών των ανθρώπων τελικά περιορίστηκε στις περίπου εκατόν πενήντα χιλιάδες ψήφους της Λαϊκής Ενότητας. Οι ψήφοι που ο ΣΥΡΙΖΑ έχασε σε σχέση με τις εκλογές του Ιανουαρίου είναι 320 χιλιάδες, δηλαδή διπλάσιες από αυτές που πήγαν στη ΛΑΕ. Ακριβώς αυτή η έλλειψη κόστισε όχι μόνο σε μετατοπίσεις προς άλλα κόμματα, αλλά και προς την αποχή, δείγμα της κυριαρχίας της απογοήτευσης σε ένα κομμάτι των ψηφοφόρων της Αριστεράς. Είναι βεβαίως αδύνατο να απαντήσει κανείς στο ερώτημα εάν ο ΣΥΡΙΖΑ έχασε αυτούς τους ανθρώπους μόνιμα ή προσωρινά. Αυτό όμως που είναι βέβαιο, είναι πως οι οργανώσεις του ΣΥΡΙΖΑ έχασαν μια ζωτικότητα που δύσκολα (αν όχι αδύνατον) θα ξαναβρούν μελλοντικά.
Η απώλεια μελών και η εξασθένηση των οργανώσεων συνοδεύονται από μιαν άλλη συνέπεια: Την υποχώρηση της εσωτερικής δημοκρατίας και τη σταδιακή μετατροπή του ΣΥΡΙΖΑ από ένα κόμμα πολυφωνικό και δημοκρατικό, σε ένα αρχηγικό κόμμα ή, για να είμαι περισσότερο ακριβής, σε ένα κόμμα όπου η ηγεσία και όσοι βρίσκονται γύρω της αποκτούν δυσανάλογη με τους κομματικούς θεσμούς ισχύ.
Πρόκειται γι’ αυτό που ο Γάλλος πολιτικός επιστήμονας Πορτελί είχε ήδη από το 1980 ονομάσει «προεδροποίηση των κομμάτων», δηλαδή τη συγκρότησή τους γύρω από ένα πρόσωπο που είναι εκλέξιμο και την περιθωριοποίηση ή, έστω, υπαγωγή σε δεύτερη μοίρα των κομματικών οργάνων και θεσμών. Η εκλογική νίκη καθίσταται κατά κάποιο τρόπο το βασικό κριτήριο του αν είναι καλή ή κακή μια ηγεσία.
Η πραγματικότητα αυτή δεν ήταν ξένη στα υπόλοιπα ελληνικά κόμματα: με αυτά τα κριτήρια επιλέχτηκε ο Κώστας Σημίτης στο ΠΑΣΟΚ το 1996, με τα ίδια ο Κώστας Καραμανλής το 1997 και περίπου έτσι και ο Γιώργος Παπανδρέου το 2004. Γύρω από τους παραπάνω ηγέτες συγκροτήθηκαν και αναπτύχθηκαν μηχανισμοί με βασικό στόχο τη διεκδίκηση της εξουσίας και τον έλεγχο του εσωτερικού του κόμματος.
Ο ΣΥΡΙΖΑ, μέχρι πρόσφατα, διέφερε σημαντικά καθώς κουβαλούσε ταυτόχρονα τις παραδόσεις της ανανεωτικής και της ριζοσπαστικής αριστεράς στα θέματα λειτουργίας του κόμματος. Ο ηγέτης αντανακλούσε εσωτερικούς συσχετισμούς ή, έστω, συνιστούσε ένα είδος ισορροπιστή τάσεων και όχι μία «εξουσιαστική περσόνα». Μέχρι την υπογραφή του μνημονίου, ο Αλέξης Τσίπρας ήταν ο πρώτος ανάμεσα σε αρκετούς. Σήμερα, μετά τη νίκη του στις εκλογές, είναι ο αδιαμφισβήτητος αρχηγός. Η εξουσία αλλάζει τα πάντα: θεσμούς και ανθρώπους.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα.