Παρακολουθώντας τη ροή των εξελίξεων, έρχεται στο μυαλό μια γνωστή κινεζική ρήση: «Εύχομαι να ζήσεις σε ενδιαφέροντες καιρούς». Ζούμε σε μια εποχή που η τεχνολογική πρόοδος μπορεί να οδηγήσει την ανθρωπότητα σε μια «χρυσή» εποχή. Η καινοτομία έχει αλλάξει ριζικά σχεδόν όλους τους τομείς της οικονομίας, από την πρωτογενή παραγωγή, την ενέργεια, τις μεταφορές έως την υγεία και την περίθαλψη. Πέρα από τις οικονομικές επιπτώσεις όμως υπάρχουν και άλλες συνέπειες, 2ου και 3ου βαθμού, στις κοινωνικές σχέσεις, στη δημογραφική εξέλιξη, αλλά και στα γεωπολιτικά ζητήματα. Σε αυτό το περιβάλλον, η Ελλάδα μπορεί είτε να παρακολουθεί από απόσταση τις εξελίξεις είτε να επωφεληθεί καίρια από αυτές.
Πόσο ανατρεπτικές, όμως, είναι οι νέες τεχνολογίες; Φυσικά δεν μπορούμε να γνωρίζουμε την ακριβή απάντηση, μπορούμε όμως να δούμε διάφορα παραδείγματα. Η πρόσφατη πτώση των τιμών του πετρελαίου έγινε αντικείμενο εκτεταμένων συζητήσεων. Πριν από μερικά χρόνια, οι ΗΠΑ πρωτοστάτησαν στην εφαρμογή μιας νέας τεχνολογίας εξόρυξης πετρελαίου από σχιστολιθικά πετρώματα. Από το 2010 και μετά, η παραγωγή αργού πετρελαίου στις ΗΠΑ αυξήθηκε κατά 72%, φτάνοντας σήμερα τα 9,3 εκατ. βαρέλια πετρελαίου την ημέρα. Η Σαουδική Αραβία, βλέποντας το μερίδιο της αγοράς της να μειώνεται μέρα με τη μέρα, αποφάσισε τον προηγούμενο Νοέμβριο να κρατήσει την παραγωγή της στα ίδια επίπεδα, με αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση στην τιμή.
Παράλληλα, μια άλλη τεχνολογία μπορεί να φέρει μια ολική ανατροπή στα ενεργειακά δεδομένα. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας αναπτύσσονται με εκθετικούς ρυθμούς. Για παράδειγμα, κάθε δύο χρόνια, οι εγκαταστάσεις ηλιακών πάνελ διπλασιάζονται, ενώ το κόστος μειώνεται κατά 20%. Ακόμα και χωρίς καμία κρατική επιχορήγηση, το κόστος εγκατάστασης θα μειωθεί στο μισό το 2022. Εως το 2030, σύμφωνα με κάποιες προβλέψεις, η ηλιακή ενέργεια θα μπορεί να καλύπτει το 100% των ενεργειακών αναγκών του πλανήτη. Αυτές οι εξελίξεις στην ενέργεια θα οδηγήσουν με μαθηματική ακρίβεια στη μείωση των τιμών, ανατρέποντας τις παλαιότερες τεχνολογίες, ενώ ταυτόχρονα θα ωφελούν το περιβάλλον. Η Ελλάδα, μη διαθέτοντας ορυκτό πλούτο, μπορεί να πρωτοστατήσει σε αυτές τις εξελίξεις, δεδομένης και της γεωγραφικής της θέσης.
Οι επιπτώσεις της τεχνολογίας στην εργασία θα είναι πρωτοφανείς. Ηδη η τεχνολογία έχει δημιουργήσει τεράστιες ανατροπές σε διάφορα επαγγέλματα (μεταφορές, εστίαση), βελτιστοποιώντας τις παραγωγικές δυνατότητες. Αυτή η βελτιστοποίηση λειτουργεί αποπληθωριστικά για την οικονομία, μειώνοντας τις τιμές δραστικά σε πολλούς κλάδους. Ακόμη παραπέρα, η εξέλιξη στον χώρο της ρομποτικής μπορεί να οδηγήσει τη χειρωνακτική εργασία σε εξαφάνιση. Η κινεζική Foxconn, υπεργολάβος της κατασκευής πολλών κινητών τηλεφώνων, ανακοίνωσε πως σκοπεύει να αντικαταστήσει 1 εκατ. εργαζομένους με ρομπότ. Η επαρχία Guangdong της Κίνας ανακοίνωσε πως σχεδιάζει το πρώτο εργοστάσιο «μηδενικού ανθρώπινου παράγοντα», με 1.000 ρομπότ να αντικαθιστούν 2.000 εργάτες, ώστε να μειωθεί το αυξανόμενο εργατικό κόστος. Οι κοινωνίες που βασίζονταν στο φθηνό εργατικό κόστος ώστε να εκβιομηχανοποιηθούν, εάν δεν μετατραπούν σε οικονομίες καινοτομίας θα οδηγηθούν σε βαθιά κρίση. Η αντικατάσταση εργατών από ρομπότ θα οδηγήσει σε περισσότερο ελεύθερο χρόνο για διακοπές και αναψυχή. Φυσικά, μια τέτοια εξέλιξη θα επωφελήσει τις χώρες που μπορούν να προσφέρουν ένα ποιοτικό τουριστικό προϊόν και η Ελλάδα μπορεί και πρέπει να βρίσκεται ανάμεσα στους κορυφαίους προορισμούς παγκοσμίως.
Η τεχνολογία κάνει άλματα και στον χώρο της υγείας. Με τη βοήθεια της βιοτεχνολογίας, το προσδόκιμο ζωής αναμένεται να αυξηθεί ακόμη περισσότερο. Για παράδειγμα, πρόσφατες ανακαλύψεις στον τομέα της ανοσοθεραπείας ενδέχεται να οδηγήσουν στην εξάλειψη διαφόρων μορφών καρκίνου, χρησιμοποιώντας το αμυντικό σύστημα του ίδιου μας του οργανισμού για να επιτεθεί στα καρκινικά κύτταρα. Μια τέτοια εξέλιξη θα έχει σίγουρα σημαντικές συνέπειες στα δημογραφικά στοιχεία του πληθυσμού και άρα στη συνολική ζήτηση (οι γηραιότεροι πληθυσμοί τείνουν να αποταμιεύουν ή να αποπληρώνουν χρέη, ενώ οι νεότεροι να καταναλώνουν), δημιουργώντας περαιτέρω αποπληθωριστικές τάσεις.
Αυτές οι αποπληθωριστικές τάσεις, είτε πρόκειται για τη μείωση των τιμών του πετρελαίου είτε για την αντικατάσταση των εργατών από ρομπότ είτε για τις ανακαλύψεις στον τομέα της βιοτεχνολογίας, θα αλλάξουν ριζικά τους οικονομικούς και γεωπολιτικούς συσχετισμούς. Για παράδειγμα, η μείωση των τιμών του πετρελαίου θα ωφελήσει τις χώρες που καταναλώνουν πετρέλαιο (όπως η Ελλάδα) και θα αποδυναμώσει τις χώρες παραγωγούς (χώρες της Μέσης Ανατολής, Ρωσία κ.τ.λ.). Αυτή η μεταφορά ισχύος ενδέχεται να προκαλέσει περαιτέρω αστάθεια στο παγκόσμιο γεωπολιτικό γίγνεσθαι. Η αλλαγή των εργασιακών συνθηκών μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της ανισότητας μεταξύ των χαμηλόμισθων εργατών, εφόσον η εργασία τους θα αντικαθίσταται από μηχανήματα, ενώ οι πρωτοστάτες της τεχνολογίας, το πιο εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό, θα απολαμβάνουν όλο και περισσότερα οφέλη. Αυτό ενδέχεται να οδηγήσει σε πολιτικές ανακατατάξεις, με την άνοδο λαϊκιστικών κινημάτων (Ποδέμος, Τζέρεμι Κόρμπιν, Ντόναλντ Τραμπ) ή αποσχιστικών κινημάτων, όπως έχουμε παρατηρήσει στην Ισπανία και στη Σκωτία.
Ακόμη ένα ρίσκο σε αυτό το αποπληθωριστικό περιβάλλον είναι το υπέρογκο ποσό χρέους που έχει συσσωρευθεί σε κράτη, επιχειρήσεις και νοικοκυριά. Οι κεντρικές τράπεζες, προσκολλημένες στη διατήρηση των τιμών σε πληθωριστικά επίπεδα, προσπαθούν να τονώσουν τη ζήτηση μέσω χαμηλών επιτοκίων ή προγραμμάτων ποσοτικής χαλάρωσης. Θεωρητικά, η ζήτηση θα έπρεπε να αυξήσει τον πληθωρισμό και έτσι τα χρέη να μειώνονται χρόνο με τον χρόνο. Ομως αυτές οι πολιτικές όχι μόνο δεν έφεραν το επιθυμητό αποτέλεσμα του πληθωρισμού, αλλά αύξησαν ακόμη περισσότερο το παγκόσμιο χρέος. Είναι πλέον εμφανές πως οι αποπληθωριστικές τάσεις, αποτέλεσμα των δημογραφικών εξελίξεων αλλά και της τεχνολογίας, θα επικρατήσουν των τραπεζιτών. Δυστυχώς, τα υπέρογκα χρέη θα είναι όλο και δυσκολότερο να αποπληρωθούν, δημιουργώντας νέες εστίες προβλημάτων. Τα επόμενα 5-10 χρόνια θα χαρακτηριστούν από αυξημένη αστάθεια, καθώς όλες αυτές οι δυναμικές θα αλλάζουν. Η αστάθεια, όμως, πέρα από κίνδυνο, μπορεί να φέρει και ευκαιρίες. Ανεξαρτήτως αν η Ελλάδα καινοτομήσει ή όχι, αυτές οι τεχνολογίες θα έρθουν στη χώρα, όπως η πενικιλίνη, τα αυτοκίνητα, τα κινητά τηλέφωνα και όλος ο σύγχρονος τρόπος ζωής που παίρνουμε ως δεδομένο. Γιατί λοιπόν να είμαστε παθητικοί αποδέκτες όταν μπορούμε να εκμεταλλευθούμε τη συγκυρία; Στη βιβλιογραφία, ο τρόπος να επωφεληθούμε περιγράφεται ως leapfrogging (αλματώδης). Εταιρείες (χώρες) που έχουν μονοπώλια σε εδραιωμένες τεχνολογίες έχουν λιγότερα κίνητρα να καινοτομήσουν σε σχέση με τους ανταγωνιστές και τελικά χάνουν το πλεονέκτημά τους όταν οι ανταγωνιστές υιοθετούν τη νεότερη τεχνολογία. Οι νεοεισερχόμενοι γίνονται τελικά το νέο πρότυπο και έτσι κάνουν ένα άλμα μπροστά από τις μέχρι πρότινος κυρίαρχες εταιρείες του κλάδου τους.
Η Ελλάδα, παρά τα προβλήματα, πρέπει να μείνει «εντός παιχνιδιού». Αν αποβάλουμε την κακή συνήθεια να κοιτάμε πάντα το παρελθόν (προγονοπληξία, εμφυλιακά μίση, επιχειρηματικότητα του σουβλατζίδικου, ακόμα και η πρόσφατη εμμονή με ελληνικές ταινίες του ’60), τότε ίσως να έχουμε κάνει το πρώτο βήμα. Οποιος εξιδανικεύει το παρελθόν θα πρέπει να σκεφτεί πώς θα ήταν μια επίσκεψη στον οδοντίατρο χρόνια πριν. Ανάλογα ένας παρατηρητής στο μέλλον θα θεωρεί τα σημερινά προβλήματα μικρά και ασήμαντα. Πάντα μια νέα ισορροπία θα διαδέχεται την αστάθεια και πάντα το μέλλον θα είναι πολύ καλύτερο από το παρελθόν.
* Ο κ. Ιάσων Μανωλόπουλος είναι συνιδρυτής της εταιρείας επενδύσεων Dromeus Capital και συγγραφέας του βιβλίου «Το “επαχθές” χρέος της Ελλάδας».