Ποια θεωρείται σήμερα «μεσαία τάξη»; Πρόσφατα ακόμη, ο χαρακτηρισμός «μεσοαστός» περιέκλειε έναν ολόκληρο κόσμο με κοινά στοιχεία, όπως η σταθερή εργασία, η ιδιοκτησία, το μορφωτικό επίπεδο. Στην Ελλάδα, μπορεί να υπήρχαν ιδιαιτερότητες, η συνθήκη όμως του «μεσοαστού» είχε αποκτήσει στον χρόνο μια, λίγο-πολύ, αναγνωρίσιμη φυσιογνωμία.
Η τελευταία πενταετία αναδιέταξε και συνεχίζει να αναδιατάσσει τα δεδομένα. Πρώτα, τα στοιχεία: «Οι απώλειες στην αξία της προσωπικής περιουσίας κάθε Ελληνα από το 2011 έως και το πρώτο τρίμηνο του 2015 ανήλθαν σε 16.909 ευρώ», διαβάζουμε στην «Κ» (21/10). Οπως προκύπτει από την ανάλυση των στοιχείων της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, η μείωση του καθαρού πλούτου προήλθε κατά κύριο λόγο από την υποτίμηση της αξίας των ακινήτων. Εκτός από τα φτωχά περιουσιακά στοιχεία, οι Ελληνες έχουν πλέον και πενιχρά εισοδήματα, καθώς με 23.620 ευρώ κατά κεφαλήν διαθέσιμο εισόδημα κατατάσσονται στην έκτη θέση με το χαμηλότερο διαθέσιμο εισόδημα μεταξύ των δεκαεννιά χωρών της Ευρωζώνης (ο μέσος όρος της Ευρωζώνης είναι 64.216 ευρώ). Στην έκθεση της Credit Suisse για τον παγκόσμιο πλούτο του 2015, που δημοσιεύτηκε πριν από λίγες ημέρες, υπογραμμίζεται ότι θύμα της κρίσης είναι και ο αριθμός των Ελλήνων που κατατάσσονται στη μεσαία τάξη βάσει εισοδηματικών κριτηρίων: φέτος υπολογίζεται στα 4,6 εκατ. από 5,8 εκατ. που ήταν το 2008.
Περισσότεροι από ένα εκατ. Ελληνες, δηλαδή, εξέπεσαν από τη μεσοαστική τάξη. Εχασαν τη δουλειά τους; Μειώθηκαν δραματικά τα εισοδήματά τους; Εμποροι που πτώχευσαν, μικροβιοτέχνες που δεν μπορούν να πληρώσουν τους φόρους τους, πρόσκαιρα απασχολούμενοι ως ωρομίσθιοι; Μια φτωχοποιημένη μεσαία τάξη αγωνίζεται να συντηρήσει μια αξιοπρεπή καθημερινότητα. Και, επιπλέον: αν οι μισθοί των γονιών προσδιόριζαν τη μόρφωση και την ανέλιξη των παιδιών τους, σε ποια τάξη θα ανήκουν αυτά μελλοντικά;
Η συρρίκνωση των εισοδημάτων αναδιαμορφώνει την εικόνα της κοινωνίας. Προς ποια κατεύθυνση δεν είναι εύκολο να προβλεφθεί, γιατί, προς το παρόν, ο ορίζοντας γεννά κυρίως δυσοίωνες σκέψεις. Η αναπροσαρμογή όμως, μαζί με νέα επαγγέλματα που γεννιούνται, μπορεί να δώσει ώθηση και δυναμική που δεν είναι ακόμη ορατή.
Από τη στιγμή που η εξομοίωση της ιδιοκτησίας με τον πλούτο και της έλλειψης ιδιοκτησίας με τη φτώχεια ανατρέπονται, αλλάζει και η σχέση δημόσιου – ιδιωτικού. Η σταδιακή απομάγευση της ιδιοκτησίας μπορεί να επιφέρει αλλαγές στην έννοια της κατοχής, του αγαθού, της εστίας, της μονιμότητας, του ριζώματος. Οι κλονισμοί και οι ρωγμές έχουν βάθος και έκταση. Η σύνδεση με τον τόπο, τον «δικό μας» τόπο, βάλλεται στη μικροκλίμακα του νοικοκυριού αλλά και στη μεγάλη κλίμακα της ανθρωπογεωγραφίας του πλανήτη. Οι πρόσφυγες δεν αφήνουν ανεπηρέαστους ούτε τους τόπους ούτε τα τοπία. Σφραγίζονται από την αγωνία, την απελπισία, τη διαρκή απώλεια, τη μυρωδιά της απόγνωσης και του θανάτου. Για τους Σύρους, το αυτονόητο της κανονικότητας καταστράφηκε από τη μια στιγμή στην άλλη, η ελευθερία των επιλογών εξαφανίστηκε· μετατράπηκε σε μία και μόνη ανάγκη: έξοδο πάση θυσία από τη χώρα τους.
Μαζί με την ατομική ιδιοκτησία καταρρέουν πολλές συναρτημένες με αυτήν βεβαιότητες. Η δική της ελεύθερη πτώση συμπαρασύρει επενδύσεις, υπαρξιακές και οικονομικές, επιθυμίες, στόχους, παραδόσεις. Η αποεπένδυση από την ανάγκη της ιδιοκτησίας –μετά τον πυρετό της απόκτησης ακινήτων, που επικράτησε τις τελευταίες δεκαετίες– δεν είναι διαδικασία άμεση και ταχεία. Οι συνήθειες δεν εγκαταλείπονται από τη μια στιγμή στην άλλη, έστω κι αν ο χρόνος της κρίσης επιταχύνει τις αλλαγές και υπαγορεύει διαφορετικές προτεραιότητες ζωής.
Το σπίτι ήταν το κέλυφος. Ενα κέλυφος στέρεο, αδιαπέραστο. Τώρα που η υφή του μεταβάλλεται, τίποτα δεν θα είναι ίδιο. Ούτε ο κόσμος ούτε εμείς.