Πολύπειροι γέροντες ή υποψιασμένοι φερέλπιδες, επηρμένοι ή μη, αναγνώστες ή ερευνητές, επιχειρώντας ταχεία περιοδολόγηση γεγονότων της ελληνικής ιστορίας του 20ού αιώνα (και έως σήμερα), δίχως δεύτερη σκέψη, συμφωνούμε: ο κορυφαίος σταθμός σύμπλευσης, μαζί εθνικής έξαρσης και αυθορμησίας αναδύθηκε ως αντίδοτο στο χειρότερο των δεινών – πόλεμος. Το «ΟΧΙ» ως η πιο λιτή συμπύκνωση ατομικών ευθυνών και συλλογικού χρέους έγινε αστραπιαία από στόμα σε στόμα, από πόρτα σε πόρτα, φύλλο πορείας ανδρών, γυναικών, στη συνέχεια και παιδιών. Στο προσκλητήριο –μην το αγνοούν οι νεότεροι– δήλωσαν εκουσίως μάλιστα (…) συμμετοχή και διωκόμενοι, εξόριστοι και φυλακισμένοι από το καθεστώς Μεταξά, αιτούμενοι μερίδιο αντίστασης στις βλέψεις του φασίστα εισβολέα. Ανοίγω παρένθεση. Η δυναμική εκείνου του «ΟΧΙ», η μεταγενέστερη, μεταφορική αδεία, χρήση του ως επιλογή ανυποταγής σε πληθώρα διλημμάτων, βρήκε απήχηση στο ασφυκτικό, θερινό μας δημοψήφισμα· που κατόπιν στο πεδίο των διπλωματικών μαχών μετετράπη σε διαστελλόμενο «ΝΑΙ» – διαφωνεί πια κανείς; Μόλις έκλεισε η παρένθεση.
Η ευψυχία, καταλυτικός παράγων σε μαζικές και ατομικές πορείες, εκδηλώνεται στα μικρά και στα μεγάλα. Κι ανάμεσα σε «λάσπη, κρύο, απλυσιά», με την οσμή του θανάτου διάχυτη, ενώ το έπος μόλις αρχίζει να γράφεται, βρίσκεται από την αγρύπνια ένα διάλειμμα για την εμπειρική καταγραφή-ονοματοδοσία των ψειρών. Από το βιβλίο «Ελύτης εποχούμενος-Διαδρομές στην ειρήνη και στον πόλεμο» του Ηλία Καφάογλου: «Στούκας, είναι αυτές που καθώς σε τσιμπούν σηκώνουν την ουρίτσα τους, οι Αλμπανέζ, μεγάλες μαύρες, ντόπιο πράμα. Ελέφαντες οι μεγάλες και στρουμπουλές, Αμαζόνες οι λεπτές, ντελικάτες, υπάρχει και η μαρίδα, δηλαδή οι ασχημάτιστες ψείρες». Λίγες αράδες παρακάτω περιγράφεται η γάγγραινα από τα κρυοπαγήματα: «Το παγωμένο αίμα σαπίζει μες τις αρτηρίες. Οι σάρκες αρχίζουν και πληγιάζουν και ξεφτούν δώθε, κείθε και απολάν κομμάτια σαπισμένα, αηδή και σιχαμερά» –πάει το πόδι. Μακριά από το μέτωπο; Ο εθελοντισμός, η αλληλεγγύη, η γενναιότητα των αμάχων αφοπλιστική. Ηρωες και ηρωίδες πόλης. Για τις ημέρες κατάρρευσης κάθε αυτονόητου της γενιάς των πατεράδων και παππούδων μας, κι ανάληψης ευθυνών του καθενός απέναντι στους άλλους μιλά και το βιβλίο της ιστορικού Μαρίνας Πετράκη «1940 – Ο άγνωστος πόλεμος, η ελληνική πολεμική προσπάθεια στα μετόπισθεν». Ενδεικτικά: «…Σε συνοικίες οργανώθηκαν κέντρα προσφοράς φαγητού, εκεί προσέρχονταν οικογένειες που είχαν ανάγκη, ενώ νέοι και παιδιά του σχολείου, “αχθοφόροι της αγάπης”, με αυτοσχέδια δίτροχα καροτσάκια κουβαλούσαν τα υλικά για τα δημόσια συσσίτια ή έτοιμο φαγητό σε σπίτια αναπήρων και ηλικιωμένων». Μέρα που ’ναι. Και σε αυτήν την επέτειο του «ΟΧΙ» με τόνο στοχαστικό, μελαγχολικό, οι ημέτεροι θεσμοί θα ομονοήσουν στη χρεία ενότητας, υποκλινόμενοι στα ιερά οστεοφυλάκια της ιστορίας μας. Μέρα που ’ναι.