Ο Στάθης Καλύβας πριν από δύο μήνες έγραφε εδώ ότι διακρίνει τρεις μεσοπρόθεσμες προοπτικές μετά τη δεύτερη εκλογική νίκη του ΣΥΡΙΖΑ: Πρώτη, τον «ενάρετο» οικονομικό κύκλο, όπου μια αλυσίδα θετικών αλλαγών αλληλοτροφοδοτείται. Δεύτερη, την οικονομική κατάρρευση. Τρίτη, το «τέλμα» όπου επικρατεί γενική απογοήτευση, διαφθορά, και μια αργή παρακμή. Υπονόησε ότι το τέλμα είναι το πιο πιθανό σενάριο.
Σήμερα ζούμε μια αντιφατική συγκυρία που δεν είναι ούτε κύκλος ανόδου ούτε κατάρρευση. Είναι λοιπόν τέλμα ή κυοφορείται μία από τις άλλες εναλλακτικές;
Στην κεντρική πολιτική σκηνή έχουν υποχωρήσει οι αντιμνημονιακές (αυτ)απάτες, και αυτό θα μπορούσε να είναι αρχή ενηλικίωσης για την κυβερνητική παράταξη, με θετική επίδραση σε όλα τα κόμματα και στις δημόσιες πολιτικές. Προς το παρόν, η όποια καλή δυναμική ακυρώνεται από την απόπειρα να απλωθεί η εξουσία του κόμματος σε όλο το Δημόσιο, αλλά και από την ανικανότητα πολλών υπουργών. Οι μεγάλες αδυναμίες της αντιπολίτευσης επιβαρύνουν την εικόνα. Το κακό πολιτικό σύστημα φαίνεται να ενισχύεται από το οικονομικό πρόγραμμα που συμφωνήθηκε με τους θεσμούς, που προβλέπει πιο βαριά φορολογία, δηλαδή αφαίμαξη πόρων από αυτούς που θα μπορούσαν να βάλουν τη χώρα στον ενάρετο κύκλο. Αυτά που συμβαίνουν στο κράτος έως τώρα στηρίζουν μια απαισιόδοξη ανάγνωση.
Από την άλλη πλευρά, έχουμε την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών. Ο τρόπος που οργανώθηκε δείχνει ότι η κυβέρνηση δεν έχει σχέδιο να ελέγξει κεντρικά την οικονομία, ή, αν έχει, δεν έχει την ικανότητα να το εφαρμόσει. Μειώθηκε απροσδόκητα πολύ η συμμετοχή του Δημοσίου στο μετοχικό κεφάλαιο, χωρίς αυτό να προκύψει από πολιτική επιλογή. Οι υπουργοί μάλλον δεν κατάλαβαν τι έπρεπε να γίνει για να μη ζημιωθεί το Δημόσιο κατά τουλάχιστον 20 δισ., και να κρατηθεί το ποσοστό συμμετοχής. Ετσι τον μετοχικό έλεγχο θα τον έχουν διεθνείς επενδυτές, πιθανόν και στις τέσσερις τράπεζες. Από αυτή την εξέλιξη θα αποδυναμωθεί το κομματικό κράτος αλλά και η εγχώρια διαπλοκή.
Γενικότερα, πολλά στοιχεία δείχνουν ότι το κράτος έχει περιορισμένη δυνατότητα να ελέγξει την οικονομία. Οσο διαρκούσε η περήφανη διαπραγμάτευση, 40 δισ. κρύφτηκαν στα στρώματα. Πολλοί καταναλωτές προτίμησαν να αγοράσουν αυτοκίνητα και ηλεκτρικές συσκευές, ακυρώνοντας την προσπάθεια της κυβέρνησης να κρατήσει τις καταθέσεις στις τράπεζες. Στους αυξημένους φόρους δεκάδες χιλιάδες μικροί επιχειρηματίες απάντησαν με ίδρυση επιχειρήσεων στη Βουλγαρία και την Κύπρο, που σημαίνει ότι στο μέλλον η εφορία δεν θα μπορεί να εισπράξει περισσότερα από αυτούς (και ότι κάποιοι ξένοι λογιστές θα πάρουν τις δουλειές των Ελλήνων). Στην αύξηση των ασφαλιστικών εισφορών, που πιθανολογείται, είναι βέβαιο ότι ο ιδιωτικός τομέας θα αντιδράσει μειώνοντας τις δηλωμένες θέσεις μισθωτής εργασίας.
Δύο ακόμα διεργασίες μειώνουν την εξάρτηση της οικονομίας από τους πολιτικούς και από το κράτος: η μετανάστευση και οι εξαγωγές. Οι 300.000 νέοι που έφυγαν μέσα στην κρίση θα πληρώνουν φόρους αλλού, θα στέλνουν ίσως αφορολόγητα εμβάσματα εδώ, και κάποτε θα πάρουν ένα διαμέρισμα ως κάτοικοι εξωτερικού. Το ελληνικό Δημόσιο δεν θα έχει κανένα άμεσο έσοδο από αυτούς, και καμιά επίδραση στο επάγγελμά τους. Οι εξαγωγές απόκτησαν μεγαλύτερο ειδικό βάρος στην ελληνική οικονομία, από 24% του ΑΕΠ το 2008 σε 33% το 2014. Οι εξαγωγικές επιχειρήσεις μπορούν να έχουν καλά έσοδα και κέρδη ανεξάρτητα από τα διαθέσιμα του Ελληνα καταναλωτή, δεν επηρεάζονται δηλαδή τόσο πολύ από τον ΕΝΦΙΑ, τα τέλη κυκλοφορίας και την ανεργία. Πληρώνουν μεν φόρους και εισφορές, αλλά έχουν και τη δυνατότητα να κρατήσουν κέρδη έξω ή να μεταφέρουν μέρος της δραστηριότητας. Με αυτή τη σχετική ασφάλεια επενδύουν, βελτιώνουν την τεχνολογία τους, και μερικές (όπως τα ελληνικά startups) επιδιώκουν να γίνουν παγκόσμιοι πρωτοπόροι στην καινοτομία.
Ακόμα και οι φοιτητές που υπομένουν τις αθλιότητες στα ελληνικά πανεπιστήμια, έχουν περισσότερες δυνατότητες να μορφωθούν έξω από το πλαίσιο της σχολής, αν το θελήσουν. Στα εξαιρετικά διαδικτυακά μαθήματα που ανέπτυξαν τα κορυφαία πανεπιστήμια του κόσμου προστέθηκε πρόσφατα το πρόγραμμα mathesis των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, και είναι βέβαιο ότι θα υπάρξουν κι άλλα.
Υπάρχουν λοιπόν ρυάκια διαφυγής από το τέλμα, που διευρύνονται με τον χρόνο. Δεν είναι όμως για όλους. Είναι λύσεις ατομικές, ή, στην καλύτερη περίπτωση, για μικρές κοινότητες που χτίζουν τη δική τους θετική δυναμική. Οσο οι πιο παραγωγικοί νέοι θα μεταναστεύουν, ή θα εργάζονται χωρίς διασυνδέσεις με την υπόλοιπη κοινωνία, τόσο θα στενεύει η παραγωγική βάση που μπορεί να πληρώσει τις συντάξεις και τα δημόσια νοσοκομεία. Οι πολιτικοί θα επιδιώκουν απεγνωσμένα να εισπράξουν από όπου μπορούν, διώχνοντας ακόμα περισσότερους εργαζόμενους στο εξωτερικό και περισσότερες καταθέσεις στους απορροφητήρες.
Αυτός ο φαύλος κύκλος δεν θα σπάσει με απόπειρες για περισσότερο έλεγχο πάνω στην οικονομία. Ο έλεγχος θα ήταν αποτελεσματικός μόνο αν έκλειναν οι οδοί διαφυγής, αν γινόταν ακόμα πιο εσωστρεφής η οικονομία, δηλαδή πιο μίζερη, φτωχή και αποκομμένη από την καινοτομία. Θα σπάσει μόνο αν συνειδητά ανοίξει περισσότερο, ώστε όπως φεύγουν τα κεφάλαια, έτσι και να έρχονται, όπως μεταναστεύουν οι ιατροί στη Γερμανία, έτσι και να έρχονται μηχανικοί από τη Σουηδία. Μόνο έτσι τα ρυάκια θα καθαρίσουν το τέλμα.
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στην εταιρεία Επιχειρηματικών Συμμετοχών Openfund.