Στο φύλλο της 29ης Νοεμβρίου 2015 δημοσιεύθηκε στην «Καθημερινή» ένα ενδιαφέρον άρθρο του καθηγητή Ν. Αλιβιζάτου, με αντικείμενο τους πολιτικούς εγκληματίες στη δημοκρατία. Το άρθρο σχολιάζει σχετικές απόψεις που ο ίδιος εξέφρασα δημόσια. Πραγματικά, παρά το γεγονός ότι το θέμα αυτό θεωρείται από πολλούς παρωχημένο, εξακολουθεί να απασχολεί: Αρκετοί φαίνεται να διεκδικούν ή να απονέμουν σε άλλους τον χαρακτηρισμό του πολιτικού εγκληματία, ενώ αυτό πάντοτε πυροδοτεί αντιδράσεις και συζητήσεις. Πρόκειται λοιπόν όντως για μια καλή αφορμή για έναν επιστημονικό και πολιτικό διάλογο.
Σε κάτι δεν θα ακολουθήσω τον καθηγητή κ. Ν. Αλιβιζάτο: Στο άρθρο του φαίνεται να με νουθετεί. Υποστηρίζει ότι είναι λάθος με τη θεσμική ιδιότητά μου να υποστηρίζω τη δική μου σχετική άποψη. Δεν πιστεύω όμως ότι ο πολιτικός (και ο κ. Ν. Αλιβιζάτος ήδη πολιτεύεται) πρέπει να ξεχνά τις επιστημονικές του γνώσεις όταν καλείται να απαντήσει για ένα ζήτημα. Αλλιώς πώς θα μπορούσε, π.χ., να συμβάλει ουσιαστικά στην πρόταση νόμων; Γι’ αυτό προσωπικά δεν πρόκειται να ανταποδώσω κάποια νουθεσία. Απλώς θα επιχειρήσω να υποστηρίξω παρακάτω ότι ο κ. Ν. Αλιβιζάτος κάνει λάθος.
Διευκρίνιση: Το πολιτικό έγκλημα είναι έγκλημα. Οι θεωρίες που υποστηρίχθηκαν και οι θεσμικές αποτυπώσεις τους σε Συντάγματα και άλλα κείμενα δεν αμφισβητούν αυτόν τον χαρακτήρα. Απλώς αποδέχονται τη θέση ότι πρόκειται για έγκλημα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, πράγμα που δικαιολογεί κάποιες ειδικές ρυθμίσεις, ουσιαστικές ή δικονομικές. Δεδομένο είναι επίσης ότι οι παραδοσιακές θεωρίες για το πολιτικό έγκλημα (επομένως και για τον δράστη ως πολιτικό κρατούμενο) σήμερα εμφανίζονται δυσλειτουργικές: Πρώτον, μια αναγωγή στα πολιτικά κίνητρα προϋποθέτει δυσαπόδεικτες αναφορές στο φρόνημα και στην ιδεολογία, απρόσφορες για την ποινική διαδικασία. Δεύτερον, η αναζήτηση αντικειμενικών πολιτικών συνεπειών προσκρούει στο γεγονός ότι οι πολιτικοί στόχοι πάντοτε είναι σύνθετοι και όχι αμιγείς. Τέλος, η αναγωγή της έννοιας του πολιτικά οργανωμένου εγκληματία σε όρο για την εισαγωγή ειδικών και μάλλον ευνοϊκών ρυθμίσεων προσκρούει πλέον σε μια σύγχρονη διάγνωση: οι οργανωμένοι σε διάφορες ομάδες που στοχεύουν εγκληματικές ανατρεπτικές πράξεις (π.χ., τρομοκρατικές) είναι συνήθως περισσότερο επικίνδυνοι από τους άλλους και όχι άξιοι ευνοϊκών παρεκκλίσεων .
Εν τω μεταξύ, ιδίως από το έτος 2002 και μετά, εμφανίστηκε μια νέα άποψη που αμφισβητεί την οποιαδήποτε σημασία ή αξία της έννοιας του πολιτικού εγκλήματος. Σε άρθρο του στο περιοδικό «Νομικό Βήμα», ο αείμνηστος καθηγητής Γ.Α. Μαγκάκης υποστήριξε («Σκέψεις για τη διαστολή της τρομοκρατίας από το πολιτικό έγκλημα», 2002, 1813, κ.ε.) ότι στη δημοκρατία δε νοείται πολιτικό έγκλημα. Ο λόγος: το ενδιαφέρον για τέλεση οποιασδήποτε εγκληματικής πράξης υπό καθεστώς δημοκρατίας δεν μπορεί να έχει πολιτικά χαρακτηριστικά. Αυτή την άποψη υιοθετεί ο κ. Ν. Αλιβιζάτος.
Στο ίδιο περιοδικό λίγο αργότερα είχα υποστηρίξει («Σκέψεις για την έννοια του πολιτικού εγκλήματος στην εποχή μας» 2003, 397, κ.ε.) κάτι διαφορετικό: ακόμη και μέσα στο πλαίσιο της δημοκρατίας μπορεί να υπάρχει δυναμική διεκδίκηση πολιτικών στόχων. Αυτό συμβαίνει επειδή η δημοκρατία δεν έχει μόνο τυπικά-θεσμικά χαρακτηριστικά (Σύνταγμα, νόμους) αλλά και ουσιαστικά: το κράτος δικαίου και το κράτος πρόνοιας. Η ψήφος, για παράδειγμα, προϋποθέτει υπέρβαση συνθηκών έσχατης φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, καθώς και επαρκή πληροφόρηση. Ενας πολίτης, επομένως, που θα διαδηλώσει διεκδικώντας, π.χ., όρους κοινωνικής ένταξης, προωθεί αίτημα με πολιτικά χαρακτηριστικά ενδυνάμωσης της δημοκρατίας. Αυτά τα χαρακτηριστικά δεν πρέπει να αγνοηθούν, ακόμη κι αν η συμπεριφορά του παραμένει εγκληματική και όντως τιμωρείται. Είναι άλλο ο δράστης να διεκδικεί κάτι εγωιστικό ή αυταρχικό κι άλλο να διεκδικεί κάτι που αφορά το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.
Για να καταγράψουν η κοινωνία αλλά και το θεσμικό σύστημα τον παραπάνω πολιτικό χαρακτήρα, αυτός θα πρέπει βέβαια να είναι φανερός και πρωταρχικός. Δηλαδή το πολιτικό αίτημα να είναι βαρύνον, ενώ οι προσβολές ατομικών αγαθών (μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για έγκλημα) να είναι ελαχιστοποιημένες όσο γίνεται. Μια ανθρωποκτονία, με αυτήν την έννοια, ποτέ δεν μπορεί να χαρακτηριστεί πολιτικό έγκλημα, αφού ο δράστης δεν έχει φροντίσει οι άδικες συνέπειες της δραστηριότητάς του να είναι οι ηπιότερες δυνατές. Το ίδιο ισχύει και με την επικίνδυνη πρόκληση μιας έκρηξης ή με τη ρίψη μιας μολότοφ σε μια διαδήλωση.
Αντίθετα, αν ο διαδηλωτής, προβάλλοντας τα κοινωνικοπολιτικά του αιτήματα, προβαίνει σε πράξεις που θίγουν ελαφρά μόνο την έννομη τάξη (απείθεια, διατάραξη κοινής ειρήνης, διατάραξη συγκοινωνιών, αντίσταση αλλά με μέριμνα να μη θιγεί ατομικά το όργανο της τάξης), τότε ο πολιτικός χαρακτήρας μένει εναργής. Ποιος πολίτης δεν αναγνωρίζει ποιοτική διαφορά και ανάγκη διαφορετικής αντιμετώπισης, π.χ. διαδικαστικής, ενός βιασμού, σε σχέση με την απείθεια ενός διαδηλωτή με συνταξιοδοτικά αιτήματα;
Ο ορισμός του πολιτικού εγκλήματος σήμερα ή θα είναι σταθμιστικός ή θα αχρηστευθεί. Πολιτικός χαρακτήρας πρέπει να αναγνωρίζεται στο έγκλημα εκείνο που έγινε για την προάσπιση ευρύτερων κοινωνικοπολιτικών στόχων με την ελάχιστη δυνατή προσβολή εννόμων αγαθών. Η δημοκρατία δεν ενοχλείται αν σ’ αυτές τις περιπτώσεις τιμωρηθεί μεν το έγκλημα, αλλά αξιολογηθεί και η διαφορά που έχει ο υπέρ των κοινών πραγμάτων δράστης από έναν ανθρωποκτόνο ή βιαστή ή ατομικό κερδοσκόπο που πλήττει την ιδιοκτησία.
Η δικαιοσύνη, η επιστήμη, η πολιτική άποψη και η παρρησία δεν είναι έννοιες ασύμβατες. Ο διάλογος περί τη δημοκρατία και το πολιτικό έγκλημα, ο οποίος άνοιξε με το άρθρο του κ. Ν. Αλιβιζάτου, μπορεί να γίνει καρποφόρος.
* Ο κ. Νικόλαος Παρασκευόπουλος είναι υπουργός Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.