«Ρυάκια είμαστε όλοι από το ίδιο νερό». Ο στίχος του Χιλιανού ποιητή Ραούλ Σουρίτα διατρέχει το ντοκιμαντέρ του Πατρίσιο Γκουζμάν, επιβεβαιώνοντας τον τίτλο του «Μαργαριταρένιο κουμπί». Το νερό διαλύει και ανασυνθέτει μνήμες, ανασύρει από τον βυθό ιστορίες αιώνων, μέσα στους οποίους διασταυρώνονται άνθρωποι και ζωές, συνδέοντας έναν λαό, δημιουργώντας μια χώρα. «Καθώς παρατηρούσα τα αστέρια με εντυπωσίασε η σημασία του νερού», αφηγείται ο ίδιος ο 74χρονος σκηνοθέτης, μέσα σε εικόνες θαυμαστής ευαισθησίας και ευφυΐας. «Φαίνεται πως το νερό ήρθε από το σύμπαν και οι κομήτες έφεραν τη ζωή στη Γη σχηματίζοντας τις θάλασσες. Το νερό, το μεγαλύτερο σύνορο της Χιλής, σχηματίζει μια εκβολή, γνωστή ως Δυτική Παταγωνία. Εδώ η Οροσειρά των Ανδεων βυθίζεται στο νερό και αναδύεται εκ νέου με τη μορφή χιλιάδων νησιών. Είναι ένας άχρονος τόπος. Ενα αρχιπέλαγος βροχής. Κάποιοι πολύ μακρινοί συγγενείς μου ζούσαν εδώ. Είχαμε μια τσίγκινη σκεπή κι οι σταγόνες της βροχής έκαναν έναν θόρυβο που με ηρεμούσε και με προστάτευε. Αυτός ο ήχος με ακολουθεί όλη μου τη ζωή».
…Συνεχίζει με φωνή ρυθμική, κυματιστή, που διευκολύνει αυτό το θαλάσσιο ταξίδι: «Δεν ήξερα καν τον μοναδικό ιθαγενή που είχε αφήσει το σημάδι του στην Ιστορία. Το όνομά του είναι Τζέμι Μπάτον (…) Στις αρχές του 19ου αιώνα ένα βρετανικό καράβι έφτασε στην Παταγωνία με τον Καπετάνιο Φιτζρόι. Αποστολή του ήταν να σχεδιάσει τη στεριά και την ακτογραμμή αυτής της γης. Εφτιαξε τους καλύτερους χάρτες που χρησιμοποιούνταν για έναν αιώνα. Ηταν ο πρώτος που σχεδίασε τους ιθαγενείς με ανθρώπινο πρόσωπο. Ο καπετάνιος που είχε ανθρωπιστικές ιδέες είχε μία εκπληκτική σκέψη. Να πάρει τέσσερις ιθαγενείς στην Αγγλία, με σκοπό να τους εκπολιτίσει. Ενας από τους ιθαγενείς ανέβηκε στο καράβι με αντάλλαγμα ένα μαργαριταρένιο κουμπί. Και γι’ αυτό, οι Αγγλοι τον ονόμασαν Τζέμι Μπάτον. Ο Τζέμι Μπάτον φορούσε ναυτική στολή. Και αργότερα, αγγλικά ενδύματα. Για πάνω από έναν χρόνο ο Τζέμι Μπάτον έζησε σε έναν άγνωστο πλανήτη. Ταξίδεψε από την Εποχή του Λίθου στη Βιομηχανική Επανάσταση. Ταξίδεψε χιλιάδες χρόνια στο μέλλον. Κι έπειτα (σ.σ. επιστρέφοντας) χιλιάδες χρόνια στο παρελθόν».
Η αφήγηση περνάει στον 20ό και 21ο αιώνα. Ο σκηνοθέτης θυμάται, με μαρτυρίες, τον Αλιέντε και τον Πινοσέτ, τη δικτατορία, τον αφανισμό χιλιάδων ανθρώπων, τα φρικτά βασανιστήρια, τα πτώματα που έπεφταν από τα ελικόπτερα στη θάλασσα, δεμένα με μεγάλες ράγες για να βυθίζονται, να χάνονται. Κι όμως· το 2004, ύστερα από 40 χρόνια, διαπιστώνουν ότι «το νερό και τα πλάσματά του έχουν χαράξει μηνύματα.
Παρατηρώντας καθεμία από τις ράγες εμφανίστηκαν κι άλλα απομεινάρια. Εμφανίστηκε ένα κουμπί κολλημένο σε μια ράγα. Αυτό το κουμπί είναι ό,τι έχει απομείνει από κάποιον που ήταν εκεί (…)».
Ανάμεσα σε δυο κουμπιά, λοιπόν, και αναρίθμητες αφηγήσεις, η ίδια ιστορία, μία ιστορία αφανισμού.
Το ντοκιμαντέρ του Γκουζμάν υφαίνει την πραγματικότητα μέσα από συμπτώσεις. Το νερό καταργεί τα σύνορα στη μνήμη, συμπαρασύρει παρελθόν και παρόν, δεν προοιωνίζεται τίποτα καλό ή κακό. Εξάλλου, το νερό προσαρμόζεται σε όλα. Και «ο νόμος της σκέψης είναι ίδιος με εκείνον του νερού, πάντα έτοιμος να προσαρμοστεί σε όλα».
Ηθελα να αφιερώσω αυτή την υδάτινη διαδρομή στη μνήμη ενός συγγενή που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή. Ηταν πτέραρχος εν αποστρατεία. Πάνω στο φέρετρο ένα πηλήκιο και ένα ξίφος. Μια ζωή 72 χρόνων στην πιο λακωνική εκδοχή της. Λίγες μέρες νωρίτερα είχα τελειώσει την ανάγνωση της «Πρωινής γαλήνης» του Ηλία Μαγκλίνη. Το βιβλίο, λογοτεχνική «οφειλή» στον αεροπόρο – πατέρα του, ίπταται και βυθίζεται με αξιοσημείωτη ακρίβεια σε μνήμες και αφηγήσεις, σε τόπους και μάχες, πολεμικές και προσωπικές. Σαν το «μαργαριταρένιο κουμπί» εμφανίστηκε απρόσμενα πάνω σε πολλά, διαφορετικά, στρώματα μνήμης. Και τα ένωσε, με τρόπο ήσυχο, λιτό, πολύτιμο και οικουμενικό.