1. Η κρίση της μετανάστευσης και του προσφυγικού δοκιμάζει τα θεμέλια της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης και τους άξονες της πολιτειακής υπόστασης των κρατών-μελών γιατί αγγίζει τα σύνορα, την ταυτότητα καθώς και τη δημοκρατική λειτουργία και την κοινωνική συνοχή. Σε αυτή τη συγκυρία που διακυβεύεται η επιβίωση της Ευρώπης, ξαναδιαβάζουμε τον Δημήτριο Ευρυγένη, καθηγητή Διεθνούς Δικαίου, δικαστή στο Δικαστήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ευρωβουλευτή και αναπλ. υπουργό Παιδείας, ο οποίος έφυγε από κοντά μας πριν από τριάντα χρόνια, στις 25 Ιανουαρίου του 1986, και την τελευταία του έκθεση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Δεκέμβριο του 1985 για την άνοδο του φασισμού και του ρατσισμού στην Ευρώπη. Κείμενο πολιτικής οξυδέρκειας, επιστημονικής αρτιότητας, πνευματικής διορατικότητας, σίγουρα πηγή έμπνευσης, ακόμη – ή μάλλον κυρίως σήμερα, για όσους εγκύψουν στη μελέτη του.
2. Σε πρώιμο χρόνο οι αντένες του Ευρυγένη καταγράφουν την πολυδιάστατη κρίση λόγω της ξενοφοβίας και του ρατσισμού. Εντοπίζουν τη μεγάλη ένταση της μετανάστευσης που προκαλεί η παγκοσμιοποίηση μέσα από τη ραγδαία αυξανομένη συχνότητα πολιτιστικών ανταλλαγών και μετακινήσεων πληθυσμών. Ο Ευρυγένης καλεί την Ευρώπη να αναμετρήσει τη σημασία «του πολιτιστικού κραδασμού της μετανάστευσης» πάνω στην ευρωπαϊκή ενοποίηση. Αντιλαμβάνεται ότι η μετεξέλιξη από τη «μεταναστευτική» στη «μειονοτική» μοίρα είναι μία από τις αιτίες της κρίσης της πολιτιστικής ταυτότητας. Στην έκθεσή του υπενθυμίζει ότι η ξενοφοβία, ο φασισμός και ο ρατσισμός τροφοδοτούνται από τις δυσλειτουργίες των εθνικών συστημάτων και του κοινοτικού συστήματος. Παράλληλα διαπιστώνει την αναντιστοιχία ανάμεσα στο εύρος των μεταλλαγών και στο νομικό και κοινωνικό πλαίσιο της ΕΟΚ.
3. Αντιλαμβάνεται την εμβέλεια του προβλήματος και προτείνει μια πολιτική κατεύθυνση όπου η Ευρώπη «θα πρέπει να καθορίσει το μέλλον της λαμβάνοντας υπόψη την παρουσία στους κόλπους της πολλών εθνοτήτων, καθώς και το χρέος της να καταβάλλει προσπάθειες για την ενσωμάτωσή τους στην ευρωπαϊκή κοινωνία». Δηλαδή αντιλαμβάνεται ότι η μετανάστευση θα πρέπει να ενταχθεί επειγόντως στον πυρήνα του πολιτικού προβληματισμού, ότι δεν είναι ένα παροδικό φαινόμενο, δεν αφορά μόνο κάποια κράτη αλλά χρειάζεται μακροπρόθεσμες πολιτικές σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ικανές να αντιμετωπίσουν τη συνεχή ροή των μεταναστευτικών κυμάτων, την πολυεθνική μετάλλαξη άλλα και την ανάγκη της ενσωμάτωσης.
4. Για τον Ευρυγένη μια προσωρινή και μονοδιάστατη ανάλυση δεν είναι αρκετή – χρειάζεται επιτακτικά μια σφαιρικότερη προσέγγιση. Στην έκθεσή του προτείνει μια ευρωπαϊκή πολιτική των διακοινοτικών σχέσεων. Δηλαδή σχέσεων μεταξύ κοινοτήτων που περιέχουν μια σειρά παραμέτρων όπως είναι η εθνική, πολιτισμική, θρησκευτική, ιστορική. Στην πολιτική αυτή ενέτασσε την «κοινοτική πολιτική των μεταναστεύσεων», τα θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες, τις σχέσεις με τις χώρες από όπου έρχονται τα μεγαλύτερα ρεύματα μετανάστευσης καθώς και εκπαιδευτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές πολιτικές.
5. Οι προτάσεις του εστιάζονται αφενός μεν στην επίρρωση των νομικών κανόνων του δημοκρατικού παιχνιδιού που ακριβώς αμφισβητούν οι φασιστικές και ρατσιστικές τάσεις και αφετέρου στα μέτρα που χρειάζονται για να αντιμετωπισθούν οι επιπτώσεις των διακοινοτικών σχέσεων. Βέβαια για τον Ευρυγένη δεν υπάρχει δισταγμός, οι γνώμονες της πολιτικής συμπεριφοράς θα πρέπει να εδράζονται στην έννοια των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών.
6. Η Ευρώπη σήμερα αναμετράει την οδυνηρή έλλειψη μιας ευρωπαϊκής πολιτικής μετανάστευσης όπως πρότεινε ο Ευρυγένης, που αντανακλάται στους κινδύνους κατάρρευσης του Σένγκεν αλλά και στα πλήγματα του κράτους δικαίου σε ορισμένα νεοεισελθόντα –κυρίως– κράτη-μέλη. Συνειδητοποιεί με μεγάλη καθυστέρηση τη σημασία αυτού που τότε επεσήμανε ο Ευρυγένης. Οτι οι μεταναστευτικές ροές δεν είναι παροδικές, ότι χρειάζονται σφαιρικές πολυδιάστατες πολιτικές που θα εστιάζονται τόσο στην προστασία του κράτους δίκαιου και του πλουραλισμού όσο και στην ομαλή ενσωμάτωση των μεταναστών. Τα ξενοφοβικά σύνδρομα και οι εθνικιστικές αναδιπλώσεις μαζί με τα ακραία πολιτικά φαινόμενα αποτελούν καίρια απειλή στη δημοκρατία στην Ευρώπη. Η Ευρώπη κατανοεί τώρα ότι οι πολιτικές ενώσεις χρειάζονται σύνορα και οι δημοκρατίες όρια.
7. Ωστόσο αυτή η διαδικασία προϋποθέτει τη δέσμευση του πολίτη και του πολιτικού γιατί, κατά τον Ευρυγένη, όταν διακυβεύεται η προάσπιση των δικαιωμάτων, του ανθρώπου και των δημοκρατικών αξιών «η ευθύνη των πολιτών και ιδίως των ηγετών που επηρεάζουν τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, δεν μπορεί να μεταβιβασθεί ούτε να μετριαστεί».
8. Οι προτάσεις του Ευρυγένη παραμένουν και σήμερα εξαιρετικά επίκαιρες. Πέρα απ’ αυτό όμως υπάρχει και μια άλλη διάσταση. Για ένα λαό που διαμελίστηκαν οι δείκτες της πυξίδας του το παράδειγμα και η πορεία του Ευρυγένη θα δείχνει σταθερά τον Βόρειο Πόλο της προσφοράς, της ευθύνης και της ανοιχτής κοινωνίας, κυρίως όμως θα μας τονώνει την κλονισμένη πίστη στον νεοέλληνα.
* Ο κ. Γιώργος Ζαβός είναι τ. ευρωβουλευτής και πρεσβευτής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.