Υπάρχει κανείς που να έχει αμφιβολία ότι η Ευρώπη βρίσκεται σε παρακμή; Δίχως αξιόλογη ηγεσία και χωρίς ένα από κοινού αποδεκτό σχέδιο για το μέλλον της, η Ενωση κλυδωνίζεται από αλλεπάλληλες κρίσεις που απειλούν την ταυτότητα αλλά και την ίδια την ύπαρξή της – πρώτα ήρθε η χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση, κατόπιν η ελληνική κρίση, η συνεχιζόμενη απειλή της τρομοκρατίας, η μεταναστευτική και προσφυγική κρίση, αύριο ακολουθεί η κρίση που θα δημιουργήσει η πιθανή απόσχιση της Βρετανίας, μεθαύριο κάτι άλλο ακόμη χειρότερο. Και όπως είναι φυσικό, εν μέσω συνεχών κρίσεων, η πολιτική κατάσταση στην ήπειρο αλλάζει ραγδαία – προς το χειρότερο. Δείτε τις εξελίξεις των τελευταίων μόνο μηνών.
Στις τοπικές εκλογές πριν από δύο εβδομάδες σε τρία κρατίδια της Γερμανίας, ο μεγαλύτερος κερδισμένος ήταν το νεοσύστατο, ακραία ξενοφοβικό κόμμα Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD), που είδε τα ποσοστά του να εκτοξεύονται, ειδικά στις περιοχές της πρώην Ανατολικής Γερμανίας. Στο δε νοτιοδυτικό και εύπορο κρατίδιο της Βάδης-Βιρτεμβέργης, το AfD ξεπέρασε σε ψήφους ακόμη και τους Σοσιαλδημοκράτες.
Στις πρόσφατες εθνικές εκλογές της Σλοβακίας, το κόμμα του αριστερού λαϊκιστή Ρόμπερτ Φίτσο ήρθε ξανά πρώτο. Η μεγάλη έκπληξη, όμως, ήταν η σημαντική άνοδος τριών άλλων κομμάτων αμφίβολης δημοκρατικότητας. Το πρώτο από αυτά είναι ένα νέο εθνικιστικό μόρφωμα, με το όνομα «Είμαστε μια οικογένεια», το δεύτερο ένα παλαιότερο εθνικιστικό κόμμα που επέστρεψε στο σλοβακικό κοινοβούλιο και ενδέχεται να συμπράξει στη νέα κυβέρνηση, ενώ το τρίτο κόμμα είναι το νεοναζιστικό «Η δική μας Σλοβακία» του Μάρτιν Κοτλέμπα.
Λίγους μόνο μήνες νωρίτερα, τον περασμένο Δεκέμβριο, η Ισπανία έπαψε να ανήκει στο κλαμπ των –λιγοστών πλέον– ευρωπαϊκών χωρών δίχως λαϊκιστικό κόμμα στο εθνικό της κοινοβούλιο. Το αριστερό Podemos συντέλεσε στην αποδόμηση του παραδοσιακού ισπανικού δικομματισμού και, κυρίως, μιας μακράς πολιτικής παράδοσης που βασιζόταν σε αμοιβαίες υποχωρήσεις, συναίνεση και πολιτική μετριοπάθεια. Σχεδόν τρεις μήνες μετά τις εκλογές, η Ισπανία ακόμη δεν έχει σταθερή κυβέρνηση και η νέα προσφυγή στις κάλπες μοιάζει σχεδόν αναπόφευκτη.
Ακόμη πιο πίσω, τον Οκτώβριο του 2015, οι Πολωνοί έφεραν στην εξουσία το δεξιό λαϊκιστικό κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη του Γιάροσλαβ Κατσίνσκι, και έκτοτε η Πολωνία αναδείχτηκε σε έναν από τους μεγαλύτερους πονοκεφάλους της Ευρώπης. Η νέα κυβέρνηση ήδη νομοθετεί αντίθετα με το πνεύμα του κοινοτικού ευρωπαϊκού δικαίου, επιδιώκει τον πλήρη έλεγχο των ανεξάρτητων θεσμών της χώρας και περιορίζει δραματικά την ελευθεροτυπία. Ο Κατσίνσκι θαυμάζει απεριόριστα τον Ούγγρο λαϊκιστή Ορμπαν και, όπως λέει, θέλει να ακολουθήσει το παράδειγμά του.
Αν κάνουμε ένα τελευταίο μικρό βήμα προς τα πίσω, ήδη έχουμε βρεθεί στις ελληνικές εκλογές του Σεπτεμβρίου με τα γνωστά αποτελέσματα, δηλαδή την εκλογική επανεπιβεβαίωση της αριστεροδεξιάς λαϊκιστικής κυβερνητικής συμμαχίας, καθώς και την εδραίωση ενός νεοφασιστικού κόμματος στο Κοινοβούλιο.
Τι συμβαίνει στην Ευρώπη και τι την απειλεί; Αν κοιτάξουμε τη μεγάλη εικόνα, αυτό που βλέπουμε είναι ένα μεγάλο κύμα πρώην περιθωριακών ή νέων κομμάτων που έχουν στασιάσει σε ολόκληρη σχεδόν την ήπειρο εναντίον των πρώην κατεστημένων πολιτικών δυνάμεων. Αν προσέξουμε όμως καλύτερα, θα δούμε ότι υπάρχουν τρεις διαφορετικές κατηγορίες στασιαστών και καθεμιά από αυτές αντιπροσωπεύει διαφορετική απειλή για την Ευρώπη.
Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει ακραία μη δημοκρατικά κόμματα που στρέφονται εναντίον του ίδιου του κοινοβουλευτισμού, όπως είναι, για παράδειγμα, η Χρυσή Αυγή, το ουγγρικό Jobbik ή το κόμμα του Σλοβάκου Κοτλέμπα. Ολα αυτά τα κόμματα απεχθάνονται τους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς, την ελεύθερη αγορά, τα ανοιχτά σύνορα και την ενωμένη Ευρώπη. Αντίθετα, επιδιώκουν τη δημιουργία εθνικά περίκλειστων κρατών με εσωτερικά αυτάρκεις οικονομίες και πολιτικά αυταρχικές κυβερνήσεις.
Σε διαφορετική κατηγορία στασιαστών ανήκουν τα εθνοφυλετικά (nativist) κόμματα που, χωρίς να στρέφονται εναντίον της ίδιας της δημοκρατίας, αντιδρούν στο μοντέλο της πολυεθνικής και πολυπολιτισμικής κοινωνίας που επικράτησε μεταπολεμικά στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Παραδείγματα τέτοιων κομμάτων αποτελούν το γερμανικό AfD, το πολωνικό Νόμος και Δικαιοσύνη και οι δικοί μας Ανεξάρτητοι Ελληνες. Ολα επωφελούνται από τη μεταναστευτική κρίση και κάθε άλλο παρά είναι διατεθειμένα να βοηθήσουν για τη λύση της.
Η τρίτη, πολυπληθέστερη, και ισχυρότερη κατηγορία περιλαμβάνει τα καθαρά λαϊκιστικά κόμματα, αρκετά από τα οποία βρίσκονται ήδη στην εξουσία. Πρόκειται για πολιτικές δυνάμεις που ασπάζονται τη δημοκρατική διαδικασία αλλά όχι στη φιλελεύθερη εκδοχή της. Για έναν Ευρωπαίο φιλελεύθερο, ακριβώς επειδή το τελικό ζητούμενο της πολιτικής είναι η επίτευξη συνεργασίας, συνοχής και ειρηνικής συμβίωσης σε κοινωνίες εξαρχής διαιρεμένες ανάμεσα σε αντίπαλες μειοψηφικές ομάδες, οι θεσμοί, το δίκαιο και η προστασία των μειονοτήτων από την «τυραννία της πλειοψηφίας» αποτελούν υπέρτατες αξίες.
Αντίθετα, για τους αντιφιλελεύθερους λαϊκιστές, οι κοινωνίες διαιρούνται από μία και μοναδική τομή – αυτήν ανάμεσα στον «λαό» και το «κατεστημένο». Αποκλείεται έτσι η προσπάθεια κοινωνικής συναίνεσης, ενώ ενθαρρύνεται η συνεχής αντιπαράθεση και η πολιτική πόλωση, συνήθως εις βάρος των θεσμών και των μειοψηφούντων, αλλά προς όφελος της (λαϊκής) πλειοψηφίας.
Υπάρχουν, συνεπώς, τρεις διακριτές κατηγορίες κομμάτων που στασιάζουν εναντίον επιτευγμάτων της Ευρώπης: της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, της πολυπολιτισμικής κοινωνίας και του πολιτικού φιλελευθερισμού. Αν κρίνουμε από το μέγεθος και τη δυναμική των τριών στασιαστικών ομάδων, τον μεγαλύτερο προς το παρόν κίνδυνο διατρέχει ο φιλελευθερισμός.
* Ο Τάκης Σ. Παππάς είναι επισκέπτης καθηγητής πολιτικής επιστήμης στο Κεντρικό Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο της Βουδαπέστης και συγγραφέας του βιβλίου «Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα», που κυκλοφόρησε πρόσφατα (εκδ. Ικαρος).