Κάθε κοινωνία χαρακτηρίζεται από τους μύθους της. Οι μύθοι αποτελούν εύπεπτα και απλοϊκά σχήματα κατανόησης του εξωτερικού κόσμου και ταξινόμησής του σε ηθικές κατηγορίες (καλό-κακό). Με άλλα λόγια, οι μύθοι αποτελούν δομημένες αφηγήσεις, το περιεχόμενο των οποίων δεν μας λέει πολλά πράγματα για τον κόσμο, αλλά αποτελεί ένδειξη των αξιών που χαρακτηρίζουν ένα μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας.
Οι μύθοι δεν πηγάζουν πάντοτε από την αχαλίνωτη φαντασία. Συχνά, οι άνθρωποι πιστεύουν σε ευλογοφανείς αναλήθειες, που αντανακλούν την περιορισμένη εμπειρία τους. Ποιος λογικός άνθρωπος στον Μεσαίωνα, για παράδειγμα, θα μπορούσε να αποδεχτεί πως η Γη είναι σφαιρική και περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της; Ολοι πίστευαν πως ήταν επίπεδη και ακίνητη όχι μόνον επειδή αυτό δίδασκε η Εκκλησία, αλλά κυρίως επειδή ήταν συμβατό με την ανθρώπινη εμπειρία. Αν η Γη περιστρέφεται, τότε πώς καταφέρνουμε και κρατιόμαστε όρθιοι και δεν πέφτουμε, θα σκεφτόταν εύλογα ο καθένας. Χρειάστηκε μια επιστημονική επανάσταση, κυρίως όμως η διάχυση της επιστήμης μέσω της εκπαίδευσης για να αποδεχτούν οι άνθρωποι μια γνώση που ξεπερνούσε τις αισθήσεις τους.
Η πεποίθηση πως ο νεοφιλελευθερισμός είναι ένας Μινώταυρος που εξοντώνει τις κοινωνίες είναι τόσο διαδεδομένη, που δεν πρέπει να μας εκπλήσσει πως τη συμμερίζεται και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Αρκεί να μπει κανείς σε ένα φοιτητικό αμφιθέατρο ή σε μια συνέλευση επαγγελματικού συλλόγου για να το ακούσει. Πολλοί άνθρωποι, όπως αυτοί του Μεσαίωνα που θεωρούσαν τη Γη επίπεδη, πιστεύουν ακράδαντα πως είναι ο νεοφιλελευθερισμός που ευθύνεται για τις δυσκολίες του περνάμε. Εχουν τόσες φορές ακούσει, εξάλλου, για «τους νεοφιλελεύθερους σταυροφόρους του ΔΝΤ» και τις «απάνθρωπες συνταγές που δεν βγαίνουν».
Το φαινόμενο δεν είναι ελληνικό. Οπως έγραφαν το 2009 ο Taylor Boas και ο Jordan Gans-Morse σε μια μελέτη τους για τον νεοφιλελευθερισμό, ο όρος χρησιμοποιήθηκε αρχικά από Λατινοαμερικανούς για να περιγράψει τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις του Πινοσέτ στη Χιλή και στη συνέχεια επεκτάθηκε στην αγγλοσαξονική βιβλιογραφία. Οι συγγραφείς επισημαίνουν πως, αν και σπανίως δίνεται κάποιος συγκεκριμένος ορισμός για τον νεοφιλελευθερισμό, ο όρος απέκτησε αρνητική σημασία και χρησιμοποιείται κατά κόρον από τους επικριτές της ελεύθερης αγοράς.
Η ιδιαιτερότητα στην ελληνική περίπτωση είναι πως ο μύθος του κακού νεοφιλελευθερισμού δεν συνδέεται καν με συλλογικές εμπειρίες όπως αυτές που είχαν οι Χιλιανοί την εποχή του Πινοσέτ ή οι Βρετανοί στα χρόνια της Θάτσερ. Στην Ελλάδα, ο όρος διαδόθηκε στη μεταπολίτευση, στα φοιτητικά και συνδικαλιστικά αμφιθέατρα, σε μια εποχή που η ηγεμονία των ιδεολόγων της Αριστεράς όριζε την αλήθεια και το ψέμα.
Στην πραγματικότητα, στη χώρα μας δεν έχουμε ιδέα τι θα πει ελεύθερη οικονομία. Σκεφτείτε: η νομοθεσία παρεμβαίνει ασφυκτικά σε κάθε φάση της λειτουργίας της επιχείρησης. Το άνοιγμα μιας εταιρείας είναι μια ολόκληρη περιπέτεια (έως και ο ιερέας της ενορίας μπορεί να έχει λόγο για να δοθεί μία άδεια καταστήματος)· το κλείσιμό της ακόμη μεγαλύτερος μπελάς. Η φορολογία (άμεση και έμμεση) είναι από τις υψηλότερες στον κόσμο. Το φορολογικό σύστημα είναι ασταθές και υπόκειται στις αυθαίρετες επιλογές του κράτους ή των κρατικών υπαλλήλων. Οι ασφαλιστικές εισφορές αποτελούν τον εφιάλτη κάθε εργοδότη ή αυτασφαλισμένου. Το κράτος αλλάζει διαρκώς τους κανόνες του ανταγωνισμού χωρίς πολλές φορές να ρωτάει κανέναν και η αγορά εργασίας διαμορφώνεται από αναρίθμητες και αντιπαραγωγικές κρατικές ρυθμίσεις. Οι απολύσεις υπόκεινται σε πολύπλοκες ρυθμίσεις που οδηγούν στην επιλογή της «μαύρης» εργασίας ή της μερικής απασχόλησης. Οι συντεχνιακές ρυθμίσεις και τα κλειστά επαγγέλματα παραμένουν ακόμη ισχυρά. Οι δημόσιοι υπάλληλοι απολαμβάνουν καλύτερες συνθήκες εργασίας από τους συναδέλφους στον ιδιωτικό τομέα. Ο όγκος των κρατικών δομών είναι υπερβολικός, ενώ καταγράφεται ένας αριθμός δημοσίων επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε απίθανα αντικείμενα. Τομείς ολόκληροι δραστηριοτήτων αποτελούν κρατικό μονοπώλιο (ανώτατη εκπαίδευση) ή τελούν υπό τη στενή επιτήρησή του. Ο κρατικός εναγκαλισμός είναι ασφυκτικός και ανυπόφορος.
Στην πραγματικότητα, οι πολίτες αυτής της χώρας δεν είχαν ποτέ πραγματική εμπειρία ελεύθερης οικονομίας, ούτε και ανοικτής κοινωνίας. Οι άνθρωποι της δικής μου γενιάς μεγάλωσαν σε μια χώρα που οι περιορισμοί που έθεταν το κράτος και οι οργανωμένες ομάδες στην ελεύθερη σκέψη, στην ατομική πρωτοβουλία και στην επιχειρηματικότητα υπήρξαν έντονοι και πολλές φορές ακατανόητοι και παράλογοι. Η υποταγή στην ηλικιακή επετηρίδα και την κρατική ή παραταξιακή ιεραρχία, η έλλειψη πρωτοβουλίας και ο κομφορμισμός (βλέπε αποστήθιση στις εξετάσεις) αποτέλεσαν τις βασικές κατευθυντήριες αξίες που προώθησε διαχρονικά το ελληνικό κράτος. Ως εκ τούτου, το αποτέλεσμα ήταν η έλλειψη ανάπτυξης επιχειρηματικής κουλτούρας. Να γιατί ήθελαν οι περισσότεροι να γίνουν είτε δημόσιοι υπάλληλοι είτε να ασκήσουν προστατευμένα επαγγέλματα: η εξασφάλιση, το περίφημο «βρέξει-χιονίσει».
Εντέλει, κ. Πρόεδρε, η κλειστή κοινωνία είναι ο πραγματικός Μινώταυρος. Ισως να μην τρώει τα παιδιά μας, αλλά σίγουρα τα στέλνει στο εξωτερικό μπας και προκόψουν εκεί.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου.