Ας μιλήσουμε για την Ευρώπη αλλιώς. Ανεβαίνοντας τους έξι ορόφους του άδειου κτιρίου στην Πειραιώς 40, όπου στεγαζόταν, έως το 2013, το υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης. Μετατράπηκε πρόσφατα στο «Σπίτι της Ευρωπαϊκής Ιστορίας στην εξορία» («Domo de Europa Historio en ekzilo», στα Εσπεράντο). Δεν είναι σαφές ποια στιγμή αρχίζει η δυστοπία, πώς εξελίσσεται, αν έχει τέλος. Μπορεί από την είσοδο του κτιρίου, όταν σου δίνουν έναν αριθμό (ήμουν το 751), και παίρνεις θέση σε μια από τις πορτοκαλί καρέκλες, σε μια αυτοσχέδια αίθουσα αναμονής, μέχρι να σε καλέσει η κυρία πίσω από το κουβούκλιο των πληροφοριών. Υστερα, μέσα σε μία, περίπου, ώρα περιηγείσαι σε fast forward στην Ευρώπη από τη δεκαετία του 1950 μέχρι το 2019. Από τη Μακρά Ειρήνη στη Μεγάλη Υφεση. «Από τότε που τα εθνικά σύνορα ήταν ανοιχτά και χαλαρά και οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν ένα ενιαίο νόμισμα, το ευρώ».
Η εγκατάσταση του Βέλγου καλλιτέχνη Τόμας Μπέλινκ (στο πλαίσιο του καινοτόμου Fast Forward Festival, της Στέγης Γραμμάτων), στην Πειραιώς 40, είναι μια καλλιτεχνική δημιουργία, βασισμένη σε πολλή έρευνα, μελέτη της ιστορίας, κριτική διάθεση. Ενα ιδιόμορφο «μουσείο» που εκτείνεται στους δαιδαλώδεις διαδρόμους και γραφεία μιας πρώην δημόσιας υπηρεσίας. Πόρτες κλειδωμένες, πόρτες που δεν οδηγούν πουθενά, διάδρομοι, προθήκες με ασήμαντα εκθέματα, σκονισμένοι χάρτες, μισοδιαλυμένα αντικείμενα, πολιτικοί αρχηγοί και Ευρωπαίοι ηγέτες στους τοίχους, φωτογραφίες από υπαρκτές ή επινοημένες συνόδους κορυφής, έγγραφα – ντιρεκτίβες σε στοίβες που διαπερνούν την οροφή, 13 κείμενα και ισάριθμα διαμορφωμένοι χώροι, που έχουν καθένα και έναν τίτλο: Ο μαγνήτης Ευρώπη, Η τέχνη του συμβιβασμού, Διαχείριση κινδύνου, Το Τείχος, Ο φόβος της απώλειας, κ.ο.κ.
Παραθέτουμε διάσπαρτες σημειώσεις από τα 13 κεφάλαια αυτής της ανορθόδοξης ιστοριογραφίας.
«Το σχέδιο Ευρώπη γεννήθηκε μέσα από την καταστροφή και την ολοκληρωτική αφαίμαξη (…). Η Ευρώπη έφερε στο προσκήνιο τον κομμουνισμό, τον φασισμό και τον ναζισμό, μια δαιμονική τρίαινα που αιχμαλώτισε ολόκληρη την ήπειρο και παραλίγο να σημάνει το τέλος της (…). Ακολούθησε μακρά ειρήνη βασισμένη σε ένα μοντέλο ατέρμονης ανάπτυξης και προηγμένης οικονομικής ολοκλήρωσης. Τα συμφέροντα επιμέρους εθνών έγιναν τόσο συνυφασμένα, που για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα ο πόλεμος έμοιαζε σχεδόν αδιανόητος. Το δίκαιο του ισχυρότερου έδωσε τη θέση του στη δύναμη της συνεργασίας. (…). Η ιστορική σημασία της Ε.Ε. δεν περιορίζεται στη μακρά ειρήνη μεταξύ των εθνών. Το Σχέδιο Ευρώπη αφορούσε επίσης μια κοινότητα αξιών. Τα ιδανικά της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας που εκείνη την εποχή γίνονταν πράξη μέσω ενός πολυκομματικού συστήματος. Τασσόταν κατά της θανατικής ποινής και των διακρίσεων που βασίζονταν στην εθνικότητα, στο φύλο ή στη σεξουαλική προτίμηση και υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της ελευθερίας του Τύπου, του πυρηνικού αφοπλισμού, της ελευθερίας του λόγου, της ελεύθερης οικονομίας. Το να επέλεγε κανείς την Ενωση σήμαινε ότι επέλεγε την ελευθερία. Ο αριθμός μελών αυξήθηκε από τα 6 στα 9 και από εκεί και πέρα 10, 12, 15, 25, 27, 28 και 31. (…). Προς το τέλος της δεκαετίας του 1980 στην ευρωπαϊκή ήπειρο συνέβησαν ιστορικές αλλαγές. Χάρη στην Ε.Ε. η κατάρρευση της Σοβιετικής Αυτοκρατορίας είχε μικρό φόρο αίματος. Μετά την επανένωση Ανατολής και Δύσης η Ευρώπη μπορούσε επιτέλους να αναπνεύσει ξανά και με τους δύο πνεύμονες (…). Παραδομένη στο ευρωπαϊκό όνειρο η Ενωση υποτίμησε εξελίξεις στη διεθνή πολιτική σκηνή. Ελάχιστη σημασία δόθηκε στην εξάρτησή της από το ρωσικό και μεσανατολικό πετρέλαιο και φυσικό αέριο, τα κυρίαρχα τότε ορυκτά καύσιμα (…). Το 2014 η Ρωσία εισβάλλει στην Κριμαία. Η προσάρτηση της Κριμαίας συνέπεσε με την έκρηξη των πολέμων του Χαλιφάτου στη Μέση Ανατολή. Ενοπλοι αντάρτες, γεννημένοι, μεγαλωμένοι στην Ευρώπη, μετέφεραν στην ήπειρο τους πολέμους του Χαλιφάτου, υιοθετώντας τον ισλαμικό φονταμενταλισμό. Οι Ευρωπαίοι ήρθαν αντιμέτωποι με μια μακροπρόθεσμη προοπτική στρατιωτικού νόμου, πολεμικών επιχειρήσεων μέσα στις πόλεις τους.
(…) Το σλόγκαν ενότητα και πολυμορφία κατέληξε σε μια υπερεκτίμηση της ενότητας και υποτίμηση της πολυμορφίας. Με κάθε διεύρυνση τα κράτη-μέλη έμοιαζαν να χάνουν επαφή με τα ευρωπαϊκά κέντρα λήψης αποφάσεων. Η εμπιστοσύνη των Ευρωπαίων προς την Ενωση μειώθηκε παντού. Για τις νέες γενιές τα παλιά επιχειρήματα δεν ήταν πλέον επαρκή. Ευημερία και αμοιβαία συνεργασία είχαν καταστεί αυτονόητες έννοιες (…). Το σημείο εστίασης είχε μετατοπιστεί, αργά αλλά σταθερά, από μια αίσθηση αλληλεγγύης σε μια απλή παραδοξότητα (…). Το 2016 η Μεγ. Βρετανία οργάνωσε δημοψήφισμα σχετικά με την παραμονή της στην Ε.Ε. Το 2019 ήταν το πρώτο κράτος-μέλος που αποσυνδεόταν επισήμως. Στις ευρωεκλογές του ίδιου έτους καταγράφηκε σαρωτική νίκη ευρωσκεπτικιστικών, κυριάρχησαν τα αντικοινοβουλευτικά, εθνικιστικά, αποσχιστικά, λαϊκιστικά, εξτρεμιστικά κινήματα από όλη την Ευρώπη. Είχε αφυπνιστεί για τα καλά ο χρόνιος αντίπαλος του Σχεδίου Ευρώπη: η Ευρώπη των κυρίαρχων κρατών (…). Καθώς τα κράτη-μέλη χαρακτηρίζονται όλο και περισσότερο από εσωστρέφεια, το Σχέδιο Ευρώπη ολίσθησε σε μια ανάμνηση ενός ενδιαφέροντος Δημοκρατικού πειράματος».
Το ιστορικό ιντερμέτζο του Βέλγου καλλιτέχνη, εκτός από ένα επινοημένο οδοιπορικό, είναι και μια συνοπτική και, αναμφίβολα, επιλεκτική ανάγνωση της ιστορίας της Ε.Ε. Μια γόνιμη αντιπαράθεση κριτικής ανάλυσης και καλλιτεχνικής φαντασίας. Το 2019, που φλερτάρει ζωηρά με ό,τι βιώνουμε ήδη, κατοικείται από ζόφο και μισαλλοδοξία. Μπορεί η Ε.Ε. να ανακόψει αυτήν τη διαδρομή προς το εγγύς μέλλον; Να διαφυλάξει αυτό που κτίστηκε από τη δεκαετία του ’50; Τα δώρα της πολυμορφίας, της Δημοκρατίας, την τέχνη του συμβιβασμού, που είναι και τέχνη της συνύπαρξης;
Το φυτό που διαλέγει ο Μπέλινκ για την εγκατάστασή του και δεσπόζει στο κτίριο λέγεται σανσεβιέρια. Βαρετό, δεν ανθίζει, έχει πράσινα μονότονα φύλλα· είναι όμως πολύ ανθεκτικό.