Βιώνουμε ένα πολιτικό κλίμα, στο οποίο βασικές αποφάσεις λαμβάνονται με βάση το θυμικό και όχι τα γεγονότα· οι ελίτ αντιμετωπίζονται με δυσπιστία, σε σημείο να θεωρούνται συνωμότες ενάντια στη λαϊκή βούληση· και οι ηγέτες εμφανίζονται να κάνουν μεγάλους εσφαλμένους υπολογισμούς στις εθνικές στρατηγικές τους. «Ο λαός» ξέρει καλύτερα· αναζητά νέους ηγέτες, οι οποίοι αναγνωρίζουν την έμφυτη κοινή λογική και την αθωότητά του.
Αυτός ο νέος λαϊκισμός συνδέει την άνοδο του Ντόναλντ Τραμπ με τα νέα άκρα στην Ευρώπη. Αλλά δείχνει επίσης τις ομοιότητες μεταξύ της τρέχουσας εκστρατείας για το δημοψήφισμα στη Βρετανία με αυτό της Ελλάδας τον περασμένο Ιούλιο. Τα δύο ερωτήματα του δημοψηφίσματος είναι διαφορετικά: θα πρέπει η Βρετανία να παραμείνει ή να αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή Ενωση· και θα πρέπει η Ελλάδα να αποδεχθεί ένα συγκεκριμένο πακέτο διάσωσης του χρέους. Αλλά η φύση των εκστρατειών είναι ανησυχητικά όμοια, όπως είναι και τα δημογραφικά χαρακτηριστικά αυτών που υποστηρίζουν τον νέο λαϊκισμό.
Πέρυσι, οι Ελληνες ψηφοφόροι απέρριψαν συμβουλές εμπειρογνωμόνων ότι η διακινδύνευση της παραμονής στο ευρώ θα επέφερε ολέθριες οικονομικές συνέπειες. Αντ’ αυτού, κατέφυγαν σε έναν προσωπικό, ασύνδετο, ισχυρισμό για εθνική κυριαρχία και ταυτότητα. Στο βρετανικό δημοψήφισμα, είναι δύσκολο να βρεθούν σοβαροί οικονομολόγοι που να υποστηρίζουν ότι το Brexit θα οδηγήσει σε οικονομικά οφέλη.
Αντιθέτως, μια ολόκληρη σειρά από διεθνείς οργανισμούς (ΔΝΤ, ΟΟΣΑ), το βρετανικό υπουργείο Οικονομικών, ανεξάρτητα think-tanks και ναι, μέσα σε αυτά και το LSE, υπολογίζουν το αντίθετο. Μέσα στον αναβρασμό της εκστρατείας, αυτό το βάρος της απόδειξης παραγκωνίζεται ως αναξιόπιστο. Πιο σημαντικό από την οικονομία, όπως φαίνεται, είναι μια διαμάχη που αφορά αξίες και προτεραιότητες: οι Βρετανοί θα πρέπει να είναι σε θέση να κυβερνούν τη χώρα τους χωρίς περιορισμούς.
Ομοίως, για το τοξικό θέμα της μετανάστευσης, όλες οι σοβαρές μελέτες δείχνουν ότι ο αντίκτυπος στη βρετανική οικονομία είναι είτε αμελητέος είτε σημαντικά θετικός.
Η ελληνική κοινή γνώμη έχει πειστεί να θεωρεί την προηγούμενη πολιτική της τάξη ως κλεπτοκρατική, συνωμοτικά εμπλεκόμενη με τη διαφθορά και την κατάχρηση του εθνικού συμφέροντος. Ενα άριστα φιλοτεχνημένο νέο θεατρικό έργο στο Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου, το «Ηλιοβασίλεμα στη Villa Thalia», γραμμένο από τον Alexi Kaye Campbell, προωθεί μια παρόμοια ιστορική αφήγηση. Η επέμβαση των ΗΠΑ στην Ελλάδα, και η παγκοσμιοποίηση γενικά, έχει στερήσει από τη χώρα τον δικό της πολιτισμό και ηθική. Σε αυτή την ιστορική διαδρομή ο λαός απενοχοποιείται εντελώς.
Συντηρητικοί ευρωσκεπτικιστές είναι πιθανό να δουν τη Μεγάλη Βρετανία εξαπατημένη, έχοντας λάβει ψευδείς υποσχέσεις κατά την ένταξή της στην Ε.Ε. Ο Μαξ (λόρδος) Μπέλοφ, ένας διαπρεπής ιστορικός και θατσεριστής, υποστήριξε σε βιβλίο του το 1996 ότι μια συνωμοτική ελίτ την είχε οδηγήσει βαθύτερα στην «Ευρώπη». Οι αγωνιστές της εκστρατείας του Brexit κάνουν έκκληση σε εκείνο το ένστικτο των ψηφοφόρων που προστάζει εναντίωση στο κατεστημένο: δεν πρέπει να πιστεύουμε ό,τι λέει η επικρατούσα τάση.
Πιο συγκεκριμένα, οι «καθεστωτικοί» ηγέτες είναι ανόητοι και έχουν υπολογίσει εσφαλμένα την εθνική στρατηγική σε σχέση με την υπόλοιπη Ε.Ε. Οι ηγέτες του ΣΥΡΙΖΑ υποσχέθηκαν στους ψηφοφόρους ότι η Μέρκελ και οι άλλοι θα υποκύψουν. Μόλις το κόμμα ήρθε στην εξουσία, περίπου το 53% των ψηφοφόρων, βάσει δημοσκόπησης της GAP, πίστευε ότι εκείνη θα υποχωρήσει. Ομοίως, οι συμμετέχοντες στην εκστρατεία του Brexit υποστηρίζουν ότι ο κίνδυνος αποκλεισμού από την ενιαία αγορά της Ε.Ε. είναι μια ψευδαίσθηση: η υπόλοιπη Ευρώπη έχει ανάγκη τις εμπορικές συναλλαγές με μια μεγάλη οικονομία, όπως αυτή του Ηνωμένου Βασιλείου, συνεπώς τα εμπόδια θα καταρρεύσουν και θα πάρουμε μια καλύτερη συμφωνία απ’ ό,τι έχει η Νορβηγία ή η Ελβετία.
Με τόσο λαϊκισμό, προκύπτουν δηλώσεις που δεν μπορούν να αντέξουν στην κριτική. Οι επικεφαλής του Brexit ισχυρίζονται ότι το Ηνωμένο Βασίλειο καταβάλλει 360 εκατομμύρια στερλίνες την εβδομάδα στον προϋπολογισμό της Ε.Ε. Ομως, επειδή η Βρετανία έχει μια έκπτωση (rebate) στη συνεισφορά της στον κοινοτικό προϋπολογισμό, αυτό δεν συμβαίνει. Για παράδειγμα, δεν γίνεται καμία αναφορά σε άλλες δαπάνες της Ε.Ε. προς το Ηνωμένο Βασίλειο, όπως οι επιχορηγήσεις στους αγρότες. Επιπλέον, οι υποστηρικτές του Brexit ισχυρίζονται ότι η Βρετανία δεν θα είναι σε θέση να ασκήσει βέτο για την ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε., αν και σύμφωνα με τις συνθήκες όλα τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. έχουν τέτοια δυνατότητα.
Οι ψηφοφόροι που υποστηρίζουν τον νέο λαϊκισμό, και στη βρετανική και στην ελληνική περίπτωση, εμφανίζουν κάποια κοινά σημεία. Οι λιγότερο μορφωμένοι, οι ανειδίκευτοι, οι άνεργοι, οι αγρότες και οι εργαζόμενοι του δημόσιου τομέα υποστήριξαν και στις δύο περιπτώσεις την πιο ριζοσπαστική επιλογή: όχι στη διάσωση (bail-out) και όχι στην παραμονή της Βρετανίας στην Ε.Ε. (Brexit). Η μεγαλύτερη αντίθεση αφορά, εύλογα, την ηλικία: στη Βρετανία είναι οι ηλικιωμένοι που επιλέγουν τη ριζοσπαστική θέση της εξόδου από την Ε.Ε. Στην Ελλάδα, ήταν οι νέοι που είπαν «όχι» στο ευρωπαϊκό σχέδιο διάσωσης. Είναι ενδιαφέρον, δεδομένου ότι στο δημοψήφισμα του 1975 δύο στους τρεις ψηφοφόρους επέλεξαν την παραμονή της Βρετανίας στην Ε.Ε. και τώρα οι άνω των 65 ετών είναι πιθανότερο να υποστηρίξουν το Brexit, πολλοί από εκείνους που ψήφισαν «ναι», τώρα προτίθενται να ψηφίσουν υπέρ της «αποχώρησης».
Αυτή θα μπορούσε κάλλιστα να θεωρηθεί η βρετανική «Τραμπ» στιγμή: μια απόρριψη του πολιτικού κατεστημένου και μια επιβεβαίωση του λαϊκιστικού εθνικισμού. Οι παραλληλισμοί με το περυσινό δημοψήφισμα στην Ελλάδα είναι ανησυχητικοί: αφού πρώτα την καταψήφισαν, οι Ελληνες στο τέλος κατέληξαν να αποδεχθούν μια πολύ χειρότερη συμφωνία με τους δανειστές. Ο ρομαντισμός της εκστρατείας έδωσε τη θέση του στις οικονομικές και πολιτικές πραγματικότητες. Υπάρχει μια προειδοποίηση εδώ…
* Ο καθηγητής Kevin Featherstone είναι επικεφαλής του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου στο London School of Economics.
—
Την Πέμπτη 16 Ιουνίου στις 5.30 μ.μ. ο καθηγητής Kevin Featherstone θα μιλήσει σε εκδήλωση με θέμα «Το βρετανικό δημοψήφισμα», που οργανώνει ο Σύλλογος Αποφοίτων του LSE στο ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρεταννία».