Το Brexit αποκαλύπτει την τεράστια δυσκολία του εγχειρήματος της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Ο πρώτος που μίλησε δημόσια και με όλο του το κύρος για την ανάγκη δημιουργίας των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης ήταν ο Ουίνστον Τσώρτσιλ το 1946 και η πρώτη χώρα που εγκατέλειψε το οικοδόμημα είναι η χώρα του, με αφορμή ένα εσωκομματικό πρόβλημα των Συντηρητικών, που ο Ντέιβιντ Κάμερον κατόρθωσε να το μετατρέψει σε ευρωπαϊκό. Οι επιπτώσεις και οι προεκτάσεις της απόφασης των Βρετανών δεν μπορούν να μετρηθούν ακόμη, αλλά είναι σαφές ότι έχουν αρχίσει ήδη να παίρνουν τη μορφή πολιτικών και οικονομικών κινδύνων που απειλούν το ίδιο το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ευρωπαϊκή Ενωση και πιθανώς ολόκληρη την υφήλιο.
Το πρώτο βασικό δίδαγμα από το αποτέλεσμα του «ιστορικού» αυτού δημοψηφίσματος είναι ότι οι τριγμοί που γίνονται αισθητοί και ακούγονται όλο και πιο δυνατά σε όλη την Ευρώπη δεν οφείλονται μόνο στην πολιτική της λιτότητας, στην οικονομική δυσπραγία, στις αποφάσεις των απρόσωπων μανδαρίνων των Βρυξελλών ή στην ηγεμονία της Γερμανίας. Η Βρετανία ήταν μόνο με το ένα πόδι στην Ευρωπαϊκή Ενωση, είχε εξασφαλίσει σημαντικότατες εξαιρέσεις, διατηρούσε το δικό της νόμισμα, βρισκόταν εκτός Σένγκεν, οι πρόσφατες καραβιές των προσφύγων δεν φτάνουν στις ακτές της, μεγάλος αριθμός πολιτών της στελεχώνει τους μηχανισμούς των Βρυξελλών, το πολιτικό βάρος της ήταν μάλλον μεγαλύτερο από της Γερμανίας στο πλαίσιο της Ευρώπης.
Ακόμη περισσότερο, ήταν ως χώρα στην πρωτοπορία του νεοφιλελευθερισμού, δεν είχε πληγεί από οικονομική κρίση, τα μνημόνια και οι πολιτικές της λιτότητας δεν την αφορούσαν, δεν έβαζε το χέρι στην τσέπη για να δανειοδοτήσει χρεοκοπημένους εταίρους, η οικονομία της βελτιώθηκε θεαματικά μετά την είσοδό της (εκλιπαρώντας) στην τότε ΕΟΚ το 1973, εκμεταλλεύθηκε πλήρως την ιστορική – επικοινωνιακή υπεροχή της απέναντι στο Βερολίνο και το δέος που αισθανόταν και εξακολουθεί να αισθάνεται το τελευταίο απέναντι στο Λονδίνο. Επομένως το ερώτημα παραμένει γιατί μία χώρα όπως η Βρετανία να αποφασίζει την έξοδό της από την Ευρωπαϊκή Ενωση και ανάλογες τάσεις να κερδίζουν έδαφος στην Αυστρία, στη Δανία, στη Σουηδία, στην Ολλανδία ή και στη Γαλλία, που επίσης δεν αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα οικονομικά προβλήματα.
Προφανώς η αναζήτηση των αιτίων της εξόδου του Ηνωμένου Βασιλείου και των φυγόκεντρων τάσεων που επικρατούν σήμερα στην Ευρωπαϊκή Ενωση πρέπει να στραφεί και προς άλλες κατευθύνσεις, πέρα από την οικονομία. Στην ιστορία, στα χαρακτηριστικά των λαών, στις νοοτροπίες και στον επαρχιωτισμό μεγάλων πληθυσμιακών στρωμάτων, στον εθνικολαϊκισμό, στις μέτριες ή κακές πολιτικές ηγεσίες (ο Ντέιβιντ Κάμερον θα γίνει κλασικό παράδειγμα), στις ανασφάλειες και στους φόβους, στη συμπεριφορά των μίντια, στην αμφισβήτηση του φαντασιακού ή πραγματικού κατεστημένου, που συνεχώς τροφοδοτείται μέσω των ηλεκτρονικών δικτύων επικοινωνίας.
Στην περίπτωση της Βρετανίας έπαιξαν τον ρόλο τους όλα αυτά, κρίνοντας από το πώς ψήφισαν οι νεώτεροι και από το πώς οι πιο ηλικιωμένοι, οι κάτοικοι των μεγάλων αστικών κέντρων και οι κάτοικοι των επαρχιών, οι πιο μορφωμένοι και εκείνοι της χαμηλής παιδείας, όσοι έχουν δεξιότητες και οι άλλοι που δεν έχουν. Οι ηλικιωμένοι, οι επαρχιώτες, οι λιγότερο μορφωμένοι, οι δίχως δεξιότητες πρόσφεραν λαμπρό πεδίο για να δοξασθούν λαϊκιστές όπως ο Μπόρις Τζόνσον και o Νάιτζελ Φάρατζ, μιλώντας περί εθνικής κυριαρχίας και ανεξαρτησίας, κυμάτων μεταναστών (το θέμα στο Ηνωμένο Βασίλειο αφορά τους ανατολικοευρωπαίους, που το Λονδίνο πρωτοστάτησε να ενταχθούν στην Ευρωπαϊκή Ενωση για γεωστρατηγικούς λόγους), γερμανικού ηγεμονισμού και αποφάσεων των Βρυξελλών. Ανάλογα συμπεριφέρονται και οι όμοιοί τους σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας.
Το δεύτερο, λοιπόν, μεγάλο δίδαγμα του Brexit είναι πως για άλλη μία φορά αποδείχτηκε πανηγυρικά ότι η διεθνοποίηση των λιγότερο μορφωμένων, εισοδηματικά χαμηλότερων, περιορισμένων δεξιοτήτων και ανύπαρκτου κοσμοπολιτισμού, τάξεων (του προλεταριάτου δηλαδή, κατά μία διευρυμένη έννοια) είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση. Και αυτό είναι ένα τεράστιο πρόβλημα και εμπόδιο για την Ευρωπαϊκή Ενωση.
Για να εξασφαλιστεί η αδιαμφισβήτητη ενότητα των Ηνωμένων Πολιτειών, με κυβέρνηση ήδη στην Ουάσιγκτον και κυρίαρχες την αγγλοσαξονική κουλτούρα και τη χριστιανική πίστη, έγινε ολόκληρος εμφύλιος πόλεμος στη δεκαετία του 1860. Για να ολοκληρωθεί η ευρωπαϊκή ενοποίηση θα απαιτηθεί μία συνταγή που θα ικανοποιεί τους πάντες και δεν θα αφήνει ελεύθερο πεδίο στους εθνολαϊκιστές. Εξαιρετικά δύσκολο, δυστυχώς.