Υπάρχει ευρωπαϊκή συνείδηση; Υπάρχει κάποιος σε οποιοδήποτε σημείο της Ενωσης ο οποίος στην ερώτηση «Τι είσαι;» να απαντάει «Είμαι Ευρωπαίος», όπως ο Αμερικανός πολίτης απαντά «είμαι Αμερικανός»;
Οχι βέβαια, διότι ακόμη κι αν η συνεννόηση γίνεται στην αγγλική κοινή, σε ελάχιστες περιπτώσεις η προφορά δεν προδίδει την καταγωγή. Ο Γάλλος, ακόμη κι αν δεν ανήκει στα αριστοκρατικά γένη των οποίων κάποιος πρόγονος έπεσε ηρωικώς μαχόμενος στο Agincourt, ακόμη κι αν η χώρα του υπήρξε μία από τις ατμομηχανές του ευρωπαϊκού πειράματος, δεν παύει να είναι Γάλλος. Και να θεωρεί την ευρωπαϊκή του συνείδηση ως συμπληρωματική της ταυτότητάς του.
Μία από τις ψευδαισθήσεις που υπονομεύουν τα θεμέλια του ευρωπαϊκού οικοδομήματος είναι η αμέλεια με την οποία αντιμετώπισε τη δύναμη της εθνικής συνείδησης. Θα φτιάξουμε μιαν Ενωση την οποίαν θα αποτελούν έθνη-κράτη, τα οποία ακόμη κι αν εκχωρήσουν μέρος της κυριαρχίας τους δεν θα πάψουν να αναγνωρίζονται ως έθνη- κράτη, αλλά αυτή η Ενωση θα συμπεριφέρεται σαν να έχει ξεχάσει το εθνικό τους παρελθόν. Οπως οι Γάλλοι και οι Γερμανοί θα ξεχάσουν τους νεκρούς που έσπειραν διεκδικώντας οι μεν από τους δε την Αλσατία και τη Λωρραίνη.
Κατ’ αρχάς, η εθνική συνείδηση αντιστέκεται με τη δύναμη της γλώσσας. Ο Κούντερα, αν θυμάμαι καλά, έλεγε ότι η γλώσσα της Ευρώπης είναι η μετάφραση. Οπως κάθε Ελληνας της γενιάς μου, δεν θα μπορούσα παρά να συμφωνήσω. Μικρός διάβαζα Ιούλιο Βερν στις υπέροχες εκείνες εκδόσεις του «Αστέρα», με τα κόκκινα σκληρά εξώφυλλα, τις γκραβούρες του Λεόν Μπενέ και του Φερά, και τους τίτλους των κεφαλαίων: «Οπου ο Φιλέας Φογκ…». Ηταν η πρώτη μου επαφή με τη μεγάλη αφηγηματική λογοτεχνία. Η εντύπωση ήταν εξίσου έντονη με το άγχος μου να προχωρήσω τις σελίδες για να δω τι θα απογίνει ο Μιχαήλ Στρογκόφ.
Με ξεναγούσε σε έναν κόσμο που δεν ήταν ο δικός μου κόσμος, τα ονόματα δεν ήσαν ελληνικά, τα τοπωνύμια μου ήσαν άγνωστα, τις αποστάσεις τις μετρούσαν με λεύγες, όμως αυτός ο κόσμος μού μιλούσε στη γλώσσα μου. Αργότερα, όταν μεγάλωσα κάπως και διάβασα τους «Αδελφούς Καραμάζοφ» στη μετάφραση του Αρη Αλεξάνδρου, η εντύπωση ρίζωσε κι έγινε αίσθημα. Και ας αποκαλούσαν τους ήρωες Μίτια ή Ιβάν, αντί για Δημήτρη ή Γιάννη, κι ας αποκαλούσαν τον μοναχό Ζωσιμά «στάρετς», η γλώσσα ήταν η δική μου γλώσσα.
Στο σημείο αυτό παραθέτω την πιο ακραία άποψη που ξέρω για τη δύναμη της μετάφρασης. Ανήκει, σε ποιον άλλον, στον Μπόρχες, ο οποίος είπε ότι πρωτοδιάβασε τον «Δον Κιχώτη» στα αγγλικά και όταν μετά τον ξαναδιάβασε στο ισπανικό πρωτότυπο του φάνηκε σαν κακή μετάφραση της αγγλικής μετάφρασης. Μην το πάρουμε και κατά γράμμα. Οταν διαβάζεις λογοτεχνία σε μετάφραση και είσαι συνειδητός αναγνώστης, ξέρεις πως υπάρχει στο βάθος ένα πρωτότυπο, ένας ορίζοντας τον οποίον δεν μπορείς να δεις διά γυμνού οφθαλμού.
Υπάρχει ευρωπαϊκή συνείδηση; Αν υπάρχει και στον βαθμό που υπάρχει, δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε και τη δύναμη του ασυνείδητου που καλείται να επεξεργαστεί. Και, αν μη τι άλλο, σπανίως ονειρεύεσαι σε άλλη γλώσσα από τη μητρική σου, αν ονειρεύεσαι ποτέ σε άλλη γλώσσα πλην της μητρικής. Και για να κάνω μια μάλλον εύκολη ψυχαναλυτική μεταφορά: προσπαθήσαμε να οργανώσουμε την ευρωπαϊκή συνείδηση απωθώντας το εθνικό ασυνείδητο. Απόδειξη, η ανυπαρξία ευρωπαϊκής εκπαιδευτικής πολιτικής. Παρ’ ημίν είναι η μόνη περιοχή όπου δεν εμπλέκονται οι «εταίροι» με τα γνωστά ολέθρια αποτελέσματα.
«England your England» είναι ο τίτλος του δοκιμίου του Οργουελ. Ξεκινά με τη φράση: «Οσο γράφω, άκρως πολιτισμένα ανθρώπινα όντα πετούν πάνω από το κεφάλι μου προσπαθώντας να με σκοτώσουν». Ηταν το 1941, τον καιρό του blitzkrieg. Ο Οργουελ φοβόταν ότι ο φασισμός μπορεί να καταπιεί την Αγγλία και στο δοκίμιο αυτό ανέπτυσσε τους λόγους για τους οποίους αυτό δεν μπορούσε να γίνει. Πόσα χρόνια έχουν περάσει από τότε; Ούτε καν ένας αιώνας. Και τι είναι ένας αιώνας για τη συνείδηση της Γηραιάς Ηπείρου, η οποία φιλοξενεί στο ασυνείδητό της τόσους αιώνες Ιστορίας; Το Brexit είναι η απόδειξη.
Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε στους Γερμανούς ότι έχουν καταβάλει εργώδεις προσπάθειες για να επεξεργαστούν το ασυνείδητό τους. Η μεταπολεμική τους λογοτεχνία, ο κινηματογράφος ξεχειλίζουν από αυτοκριτική για το ναζιστικό παρελθόν τους. Σκέφτομαι πολλές φορές πως συμπεριφέρονται όπως συμπεριφέρονται εξαιτίας αυτής της αυτοκριτικής, που υποστηρίζει την πολιτισμική αλαζονεία, την ψευδαίσθηση πως αφού αυτοί το έκαναν πρέπει να το κάνουν και όλοι οι υπόλοιποι. Τα εθνικά αντανακλαστικά που χρειάστηκαν αιώνες για να δημιουργηθούν δεν μπορούν να σβήσουν μέσα σε μερικές δεκαετίες.
Ο Ζαν Μονέ δεν είχε πει ότι αν του δινόταν η ευκαιρία να αρχίσει το πείραμα της Ευρώπης θα ξεκινούσε από τον πολιτισμό; Τι εννοούσε άραγε; Μήπως μια ευρωπαϊκή πολιτισμική εσπεράντο, που θα την υιοθετούσαν όλοι; Κάτι σαν τη γλώσσα της «ευρωπαϊκής πολιτικής ορθότητας» η οποία απέδειξε ότι, αν μη τι άλλο δεν αγγίζει το αίσθημα του Αγγλου ψηφοφόρου; Και όπως φαίνεται δεν αγγίζει ούτε το αίσθημα του Γάλλου αγρότη του Περιγκόρ, ούτε το αίσθημα του Ελληνα μικρομαγαζάτορα – κι αυτός Ευρωπαίος είναι. Ή μήπως εννοούσε τη δυναμική που παράγουν οι διαφορές, οι συγκρούσεις, ακόμη και οι εμμονές, όταν τις επεξεργάζονται η γλώσσα της μετάφρασης, η αναγνώριση του πρωτοτύπου και η αξία της μεταφοράς του;